Sneak Peek: Στην πρόβα του “Ματαρόα στον ορίζοντα” στην Εναλλακτική της ΕΛΣ

Μια θάλασσα από σημαιάκια, διάφανα, διαπερατά, χωρίς σύμβολα και χρώματα, απλώνεται στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής την ώρα που ο αυτοσχεδιαστικός ήχος από το κλαρινέτο δίνει το σήμα έναρξης της γενικής πρόβας για το «Ματαόρα στον ορίζοντα». Άνθρωποι, με πρόσωπα και κοστούμια σκονισμένα, αναπαριστούν ένα πλήθος στην προβλήτα. Σιωπή και αναμονή. «Μας είπανε πως στο λιμάνι τώρα φτάνει πλοίο, κοντεύει/ ήρθε η ώρα μας να πούμε αντίο/όποιος ζορίζεται εδώ, καλά καταλαβαίνει/ να φύγει θέλει να σωθεί και όπου γης πηγαίνει» τραγουδούν γεμάτοι προσδοκία, γιατί «η προσδοκία είναι κοινή» κι επίσης «είναι δωρεάν, ακόμα ή ήταν τουλάχιστον».

Θα μπορούσαν να είναι ο Κορνήλιος Καστοριάδης και ο Μάνος Ζαχαρίας. Ο Αριστομένης Προβελέγγιος και η Νέλλη Ανδρικοπούλου. Η Έλλη Αλεξίου και ο Εμμανουήλ Κριαράς. Θα μπορούσαν να είναι κάποιοι από τους 125 νέους Έλληνες, επιστήμονες και καλλιτέχνες, το πιο ρωμαλέο κομμάτι της μεταπολεμικής ελληνικής νεολαίας που «αναζήτησε διέξοδο από το τότε αβίωτο ελληνικό παρόν», τη Λευκή Τρομοκρατία «που κάλυψε σαν πυκνό σύννεφο τη χώρα μετά τα Δεκεμβριανά». Και που έμελλε να επιβιβάζονταν στο νεοζηλανδικής σημαίας πλοίο «Ματαρόα» – λίγο νωρίτερα θα μετέφερε διασωθέντες (του Ολοκαυτώματος) Εβραίους προς την Παλαιστίνη. Θα μπορούσαν να είναι Χριστούγεννα του 1945, αλλά είναι Χριστούγεννα του 2024 και οι ταξιδιώτες είναι σημερινοί «που θέλουν να ζήσουν τη ζωή τους, όπως τότε, τώρα και πάντα».

Η πρωταγωνιστική ομάδα στο εντυπωσιακό σκηνικό του Κέννυ Μακλέναν.

Το «Ματαρόα, στον ορίζοντα», μια συμπαραγωγή μουσικού θεάτρου της Εναλλακτικής Σκηνής ΕΛΣ και του Εθνικού Θεάτρου, είναι η αντανάκλαση στο τώρα μιας ιστορικής εξόδου προς την ελευθερία στη διάρκεια ενός ζοφερού σκηνικού. «Δεν ήθελα να δουλέψουμε πάνω σε μια παράσταση doc theater κι έτσι αξιοποιώντας το υλικό έρευνας της Ελίτας Κουνάδη, προχωρήσαμε με την Έλσα Ανδριανού σε ένα κείμενο που συνομιλεί υπογείως με την Ιστορία· οι ταξιδιώτες είναι σύγχρονοι άνθρωποι που θέλουν να φύγουν για κάπου, μα το πλοίο δεν εμφανίζεται. Κι έτσι δεν μπορούν να κάνουν ούτε πίσω, ούτε μπροστά, είναι εγκλωβισμένοι ‘στο μεταξύ’. Μόνο όταν εμφανίζεται ένας αυθεντικός ταξιδιώτης του ‘Ματαρόα’ (τον υποδύεται ο Μανώλης Μαυροματάκης και παραπέμπει στον κινηματογραφιστή Μάνο Ζαχαρία), τότε μόνο ξεκινούν να σκέφτονται γιατί θέλουν να φύγουν, τι τους διώχνει, τι αφήνουν πίσω. Είναι μια παραβολική αναμέτρηση με το παρελθόν μας γιατί, ας το παραδεχθούμε, οι σύγχρονοι άνθρωποι δεν έχουμε καλή σχέση με την ιστορικότητα μας», εξηγεί ο σκηνοθέτης της παράστασης Θοδωρής Αμπαζής που συνυπογράφει τη μουσική της σε συνεργασία με το Νίκο Κυπουργό.

Θοδωρής Αμπαζής και Νίκος Κυπουργός εν ώρα δημιουργικής πρόβας.

Τις ίδιες σκέψεις επαληθεύει και η Έλσα Ανδριανού, συγγραφέας αυτού του πρωτότυπου και πυκνού ποιητικού κειμένου που φέρει μια μπεκετική αίσθηση και συνάμα ατμόσφαιρες και πρακτικές από το θέατρο του Μπρεχτ. «Η βασική προτεραιότητα ήταν το έργο να μιλάει για το σήμερα. Η ιστορία της διάσωσης των επιβατών του “Ματαρόα”, όσο και να αποτελεί πηγή έμπνευσης και ένα ιστορικό γεγονός που γεννά ποικίλες σκέψεις, συνιστά υλικό επιστημονικής θεώρησης και όχι καλλιτεχνικής δημιουργίας. Οπότε, εάν με ενδιέφερε κάτι, ήταν πρωτίστως εάν περιμένουμε σήμερα καινούργια “Ματαρόα”, κατά πόσον αυτά υπάρχουν και σε ποιο βαθμό στις σημερινές συνθήκες ενός κόσμου, ραγδαία μεταβαλλόμενου, υπάρχει ποθητός προορισμός, αλλά και συνειδητότητα όσων θα ήθελαν – ή πιστεύουν πως θα ήθελαν – να βρουν τρόπους διαφυγής. Παράλληλα, με αφορά η συνομιλία των γενεών, όχι υπό την οπτική του φθαρμένου και μοιραίου χάσματος, αλλά με την έννοια της σκληρής διαπίστωσης ότι, εάν τα παλαιά ιδεώδη μοιάζουν πλέον τρύπια και άχρηστα, δεν φαίνεται να έχουν ανατείλει καινούργια. Αντιθέτως, η αποσπασματικότητα της σκέψης και η ελλιπέστατη πολιτική συγκρότηση με την οποία προικίσαμε τη νεότερη γενιά, μάλλον, μεταθέτει παρά ανατέμνει τα μείζονα ερωτήματα».

Έλσα Ανδριανού: Η Ευρώπη του έργου δεν είναι τόπος, είναι τρόπος. Σε κάποιον μελλοντικό ιστορικό χρόνο ελπίζω πως ένα καινούργιο μεγάλο αφήγημα – όχι απαραίτητα ευρωπαιοκεντρικό – θα εμπνεύσει τους ανθρώπους εκ νέου

Κι έτσι, τα ιστορικά γεγονότα του παρελθόντος (η Κατοχή, ο Εμφύλιος, η Λευκή Τρομοκρατία, η μεταπολεμική Ευρώπη) αναδύονται στο έργο, «άλλοτε ως σπαράγματα μνήμης για όσους τα έζησαν, άλλοτε ως ξέφτια ημιμαθούς ανάγνωσης της ιστορίας για όσους κάτι άκουσαν γι’ αυτά, παρά ως συγκροτημένο αφήγημα. Εξ αυτού προκύπτει, νομίζω, και η κύρια αντιπαράθεση του έργου. Όταν το πραγματικό παρελθόν κάνει την εμφάνισή του, με τη μορφή ενός “ταξιδιώτη του χρόνου”, μοιάζει πολύ πιο παροντικό από την θολή επιθυμία του ασαφούς παρόντος», προσθέτει.

Η Ελίτα Κουνάδη σε σκηνή από το “Ματαρόα στον ορίζοντα”.

Η ιδέα για τη θεατροποίηση της θρυλικής ιστορίας του «Ματαρόα» έχει κι αυτή παρελθόν. Ήταν το 2012, στην καρδιά της οικονομικής κρίσης, όταν η ηθοποιός Ελίτα Κουνάδη, γεννημένη στη Γαλλία αλλά μεγαλωμένη στην Ελλάδα, αναζητούσε κι εκείνη το δρόμο μιας φυγής. Και ήταν η εποχή που άρχισε να ερευνά την περίπτωση Ματαρόα. «Κι ενώ τότε η δική μου γενιά ζούσε μια μεγάλη ήττα, βρέθηκα να γνωρίζω επιβάτες του πλοίου που ήταν εν ζωή, μια γενιά που πέρασε δια πυρός και σιδήρου. Κι όμως τους συναντούσα στα 90 τους χρόνια, με τέτοια όρεξη και πίστη για τη ζωή – κι αυτό έμελλε να αλλάξει καθοριστικά τον τρόπο που αντιμετωπίζω τα πράγματα», ομολογεί η ηθοποιός. Και που, επί σκηνής, σήμερα μιλάει «για εκείνους που τα κατάφεραν, που δεν παραιτήθηκαν τότε, στο πλοίο».

Από το 2012 και για τα επόμενα δέκα χρόνια, η Κουνάδη θα κατέθετε τρεις φορές πρόταση σε όλους τους μεγάλους δημόσιους παραστατικούς οργανισμούς προκειμένου το «Ματαρόα» θα πάρει θεατρική μορφή. Τελικά, το 2023 ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου Γιάννης Μόσχος θα ενέκρινε το εγχείρημα. Νωρίτερα, η προσπάθεια θα αγκυροβολούσε κάπου απρόσμενα: Στο φιλόξενο «λιμάνι» της Αριάν Μνούσκιν, το «Θέατρο του Ήλιου» όπου και ανέβηκε ως μια γαλλο-ελληνική παραγωγή αναπαραστατικού θεάτρου αφού το παρισινό κοινό «δεν γνώριζε τα ιστορικά συμβάντα του Εμφυλίου και η ιδέα έπρεπε να τοποθετηθεί αλλιώς».

Το πρωτότυπο, ποιητικό κείμενο της παράστασης υπογράφει η Έλσα Ανδριανού.

Η μακρόχρονη εμπλοκή της Ελίτας Κουνάδη με το «Ματαρόα» ήταν και μια ικανή ερευνητική βάση για το νέο έργο της Έλσας Ανδριανού όχι μόνο για το ιστορικό πλαίσιο όσο «για τις μικρές ανθρώπινες ιστορίες» που επιβιβάστηκαν το 1945 στο πλοίο και ίσως μοιάζουν στους σύγχρονους ήρωες.
Σε πρόσφατο διάλογο με την ηθοποιό, ο Μάνος Ζαχαρίας – που παρακολούθησε την παράσταση στην Καρτουσερί όσο και την διαδικασία δημιουργίας της νέας πρότασης για την Εναλλακτική Σκηνή – απάντησε σε ερώτηση της για «τι αντανακλά ιδέα του το Ματαρόα σήμερα». «Τότε, ήταν η απόδραση από τη φυλακή στην ελευθερία. Σήμερα, η θάλασσα είναι επικίνδυνη και τα λιμάνια λιγοστεύουν», είπε.

Γράφοντας το έργο ενός απόπλου που δεν έρχεται, η Έλσα Ανδριανού συμφωνεί πως η σημερινή Ευρώπη διανύει μια απόλυτη κρίση ταυτότητας, σε αντίθεση με τα ευρωπαϊκά ιδεώδη που επιβίωναν μεταπολεμικά. «Η Ευρώπη για την οποία έβαλαν πλώρη οι επιβάτες του ιστορικού “Ματαρόα” ήταν “γηραιά, πλην θαλερή κυρία σε αναπαλαίωση” λέει κάπου το κείμενο. Η μεταπολεμική ευφορία της επέτρεψε μια μεγάλη παράταση, εντούτοις η αίγλη της υπήρξε, κατά τη γνώμη μου, περισσότερο κατάλοιπο παλιάς κληρονομιάς και λιγότερο μια νέα προοπτική. Εκτός εάν θεωρούμε πως η περίφημη ευρωπαϊκή ενοποίηση υπήρξε κάτι περισσότερο από οικονομικό σχέδιο. Προσωπικά, δεν αισθάνομαι πως γράφω ένα έργο για τα ευρωπαϊκά ιδεώδη, αλλά για τη ροή της Ιστορίας και τις εκπλήξεις που επιφυλάσσει. Η Ευρώπη του έργου δεν είναι τόπος, είναι τρόπος. Σε κάποιον μελλοντικό ιστορικό χρόνο, δηλαδή σε πέντε μέρες ή σε πεντακόσια χρόνια ελπίζω πως ένα καινούργιο μεγάλο αφήγημα – όχι απαραίτητα ευρωπαιοκεντρικό – θα εμπνεύσει τους ανθρώπους εκ νέου. Ως τότε και στο βαθμό που ζω την εποχή μου, αισθάνομαι πως έχω ευθύνη για τους επόμενους απέναντι στη ματαιότητα, την επικρατούσα άποψη για τα πολιτικά ιδεολογήματα ως αναπόδραστα φυσικά φαινόμενα και την απαξίωση της γνώσης ως ικανής και αναγκαίας συνθήκης για τις ζυμώσεις που εγκυμονούν το μέλλον», σχολιάζει.

Ο Θοδωρής Αμπαζής αισθάνεται πως ούτε «τα πλοία έρχονται ή δεν έρχονται» (όπως αναφέρεται στο έργο) ούτε οι άνθρωποι είναι έτοιμοι να μετακινηθούν σε μιαν άλλη πραγματικότητα «γιατί δεν έχουμε φτιάξει το ‘Ματαρόα’ μέσα μας. Για να πάρουμε την ευθύνη και να κάνουμε το βήμα χρειάζεται μια συλλογική απόφαση. Ωστόσο, από που θα εμπνευστούμε, τι θα ανασυνθέσουμε αν δεν έχουμε συλλογική συνείδηση; Θεωρώ πως καταναλώνουμε απίστευτη ενέργεια διεκδικώντας δικαιώματα κατά ομάδες – όμως αυτό μας διαφοροποιεί και η διαφορετικότητα δημιουργεί τεράστια μοναξιά μπροστά στα γεγονότα. Ζούμε την εποχή δοξασίας της μοναξιάς κι αυτό μας οδηγεί σε έναν απομονωτισμό κι όχι στις μεγάλες εξόδους», εκτιμά.

Για το Θοδωρή Αμπαζή, η υπόθεση του «Ματαρόα» είναι μια υπόμνηση ανάγκης προς την ανασυγκρότηση της έννοιας του «μαζί» – κάτι που υπενθυμίζει εμφατικά και όλη η διαδικασία δημιουργίας και παραγωγής της παράστασης: Είναι μια σύμπραξη του Εθνικού Θεάτρου με τη Εθνική Λυρική Σκηνή, είναι μια παράσταση, τη μουσική της οποίας υπογράφει ο Νίκος Κυπουργός από κοινού με τον ίδιο, είναι ένα σκηνικό εγχείρημα όπου οι μουσικοί της ορχήστρας (Μαρίνος Γαλατσινός, Θάνος Πολυμενέας Λιοντήρης, Θοδωρής Βαζάκας, Χαρούλα Τσαλπαρά) «δεν παίζουν ούτε μια νότα αν δεν πατήσουν πάνω στις λέξεις των ηθοποιών» (Δημήτρης Ξανθόπουλος, Μανώλης Μαυροματάκης, Αγγελική Στελλάτου Γιάννης Εγγλέζος, Ηλέκτρα Καρτάνου, Ελίτα Κουνάδη, Μάριος Κρητικόπουλος, Λένα Μποζάκη, Βασίλης Παπαδόπουλος, Στέφανος Πίττας, Περικλής Σιούντας, Αντιγόνη Φρυδά).

Θοδωρής Αμπαζής: Για να πάρουμε την ευθύνη και να κάνουμε το βήμα χρειάζεται μια συλλογική απόφαση. Ωστόσο, από που θα εμπνευστούμε, τι θα ανασυνθέσουμε αν δεν έχουμε συλλογική συνείδηση;

«Είμαστε όλοι σε απόλυτη εξάρτηση ο ένας από τον άλλο· το θέατρο είναι η τέχνη της αποδοχής» προσθέτει ο Θοδωρής Αμπαζής. Δεν είναι η πρώτη φορά που συνεργάζεται με το Νίκο Κυπουργό, αλλά είναι η πρώτη που δημιουργούν από κοινού ένα μουσικό υβρίδιο. «Αυτό κι αν είναι  πρόκληση!», σχολιάζει ο Νίκος Κυπουργός. «Τόσο η μαγική ιστορία του «Ματαρόα» όσο και το πυκνό αλλά ανοιχτό κείμενο της Έλσας Ανδριανού μας κινητοποιούν. Και το θέατρο, ξέρουμε κι οι δυο, γεννά ιδέες απρόβλεπτες, ανοίγει νέους ορίζοντες. Από την άλλη, ο καθένας μας είναι εξ ορισμού ένας διαφορετικός κόσμος. Πώς θα συναντηθούμε;», αναρωτιέται. Ο Αμπαζής απαντά πως εν τέλει ήταν μια απλή διαδικασία. «Ο ένας ενσωματώσαμε το ύφος του άλλου και προέκυψε μια σύνθεση που δεν είναι ούτε Κυπουργός, ούτε Αμπαζής. Θεωρητικά ο Νίκος είναι πιο κοντά στο έντεχνο, εγώ πάλι πιο κοντά στο avant garde, αλλά τελικά έχει γεννηθεί μια μουσική που φέρει χρωμοσώματα από δύο μουσικούς οργανισμούς. Είναι μια ελαφριά μουσική, που ακούγεται γλυκά και δεν παύει να είναι λόγια», εξηγεί.

Ο Θοδωρής Αμπαζής σχολιάζει τη μουσική της παράστασης ως προϊόν συνεργασίας με το Νίκο Κυπουργό: “Ο ένας ενσωματώσαμε το ύφος του άλλου και προέκυψε μια σύνθεση που δεν είναι ούτε Κυπουργός, ούτε Αμπαζής. Θεωρητικά ο Νίκος είναι πιο κοντά στο έντεχνο, εγώ πάλι πιο κοντά στο avant garde, αλλά τελικά έχει γεννηθεί μια μουσική που φέρει χρωμοσώματα από δύο μουσικούς οργανισμούς”.

Κι εκεί που η Ανδριανού περιγράφει ένα τοπίο αναχώρησης με «μηδέν εις τον ορίζοντα» – κάτι σαν μηδέν εις το πηλίκο – ο τελευταίος διάλογος που επιφυλάσσει (ανάμεσα στο Μανώλη Μαυροματάκη και τον Δημήτρη Ξανθόπουλο) μόνο ως κατάφαση στην ελπίδα μπορεί να διαβαστεί: «-Εδώ, μαζί; – Εδώ, μαζί» λένε. «Ο καλλιτέχνης έχει το προνόμιο να πνίγεται και να φωνάζει βοήθεια. Αν αυτή η φωνή έχει κάτι από την αγωνία του θεατή, αυτό μου αρκεί. Μου αρκεί να ηχήσει μέσα στην ψυχή του κάτι, γιατί κάτι θα το κάνει, κάπως θα μετακινηθεί· δεν ξέρω προς τα πού, δεν ξέρω αν θα είναι κάτι ηρωϊκό. Αλλά ακόμα κι αν γυρίσει πίσω στον καναπέ του, θα είναι μια δική του απόφαση. Φυσικά, αν ελπίζουμε πως θα ωθήσουμε τους θεατές προς την ποίηση, σημαίνει πως θα τους σπρώξουμε προς την πράξη», σχολιάζει ο Θοδωρής Αμπαζής.

Ο Μανώλης Μαυροματάκης υποδύεται μια από τις πραγματικές φιγούρες των ταξιδιωτών του “Ματαρόα”.

Η Ελίτα Κουνάδη, φύσει αισιόδοξη όπως δηλώνει, επιλέγει να βρίσκεται σε μια διαρκή κίνηση «με τη βαλίτσα στο χέρι, διαρκώς στο δρόμο, σε αναζήτηση· για να είμαι κάθε φορά εκεί που συμβαίνουν τα πράγματα. Διαφορετικά θα νιώσω εγκλωβισμένη», σημειώνει. Ακόμα και η Έλσα Ανδριανού ενώ αναγνωρίζει και γράφει για το θολό παρόν ελπίζει «πως το έργο από την μεγάλη προοπτική της Ιστορίας δεν είναι εντέλει απαισιόδοξο. Αν οι νυν επίδοξοι ταξιδιώτες κάπου χάνονται, οι ταξιδιώτες του χρόνου κάτι περιμένουν και κάποτε θα φανεί. Θα αναλάβουν την ευθύνη γι’ αυτό οι επόμενοι, οι μεθεπόμενοι ή οι μετά απ’ αυτούς. Απλώς, ο πεπερασμένος ανθρώπινος χρόνος μας εκβιάζει τον ιστορικό χρόνο με την ανυπομονησία μας».

Ελίτα Κουνάδη: Βρέθηκα να γνωρίζω επιβάτες του Ματαρόα που ήταν εν ζωή, μια γενιά που πέρασε δια πυρός και σιδήρου. Κι όμως τους συναντούσα στα 90 τους χρόνια, με τέτοια όρεξη και πίστη για τη ζωή – κι αυτό έμελλε να αλλάξει καθοριστικά τον τρόπο που αντιμετωπίζω τα πράγματα

Σκέφτεται, άλλωστε, πως τα νέα «Ματαρόα» μπορούν να διασώσουν εκτός από φυγάδες και διαφυγούσες αξίες. Λέει χαρακτηριστικά: «επειδή οι ιδέες διασώζονται υποχρεωτικά μαζί με τους φορείς τους, που είναι πάντα άνθρωποι, μου έρχονται στο νου οι μεσαιωνικές ηθολογίες με τις συγκρούσεις των προσωποποιημένων εννοιών τους. Εάν, λοιπόν, έγραφα το έργο ως μια σύγχρονη “ηθολογία”, νομίζω πως θα επέλεγα να διασωθεί η συλλογικότητα έναντι της ιδιώτευσης, η γενναιότητα, έναντι του συμβιβασμού – δεν θεωρώ αντίθετο της γενναιότητας τη δειλία, αυτή είναι φυσική στον άνθρωπο- η γνώση έναντι της αυθαίρετης γνώμης, η μείζων προσπάθεια έναντι της ήσσονος, και, πάνω απ’ όλα, η ανάληψη της ευθύνης έναντι της απόσυρσης. Θα επιμείνω, ωστόσο, στο τελευταίο, στην ευθύνη. Νομίζω πως αυτήν την παίρνουμε εντέλει, θέλοντας και μη, από τη στιγμή που  αναπνέουμε στον κόσμο. Είμαστε παρόντες, άρα φέρουμε ευθύνη για όλα – κατ’ εμέ ολοκληρωτική – και απαλλασσόμεθα μόνο με το θάνατό μας. Αυτήν θα έκανα, λοιπόν, πρωταγωνίστρια, αυτήν θα επιβίβαζα πρώτη στο “Ματαρόα”. Υπάρχει μια ατάκα στο έργο που με εκφράζει απόλυτα: “Τρεις είναι πάντοτε οι επιλογές: πολεμιστής, συμβιβασμένος ή προδότης”. Ε, λοιπόν, για μένα αυτή είναι η ευθύνη και η ζωή, ο αγώνας να την πάρουμε, κατά το δυνατόν, συνειδητά».

Ίσως γι’ αυτό τα σημαιάκια από το σκηνικό του Κέννυ ΜακΛέλαν είναι κενά, χωρίς ένα συμβολισμό του ανήκειν. Γιατί η ευθύνη θα έπρεπε να είναι η πατρίδα και ο προορισμός όλων μας.