Τα κάλαντα αποτελούν σίγουρα το αγαπημένο έθιμο όλων των παιδιών, τα οποία κάθε χρόνο ανυπομονούν να γυρίσουν από πόρτα σε πόρτα για να τραγουδήσουν σε γείτονες και συγγενείς, με στόχο κάποιο φιλοδώρημα ή έστω μία ευχή. Δεν υπάρχουν πολλά παιδιά στη χώρα μας που να μην έχουν ρωτήσει “Να τα πούμε;” περιμένοντας με χαρά την απάντηση “Να τα πείτε”, ώστε να ξεκινήσουν να λένε τα αγαπημένα τους κάλαντα.
Πρόκειται για ένα έθιμο, που έκανε χωριά, γειτονιές και κοινότητες ακόμα πιο “δεμένα” μεταξύ τους, αφού όλοι ήξεραν ότι την παραμονή των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς θα ανοίξουν την πόρτα τους στα μικρά παιδιά της περιοχής, για να μπουν στο κλίμα των γιορτών. Είτε ήσουν μόνος σου είτε όχι, εκείνες τις ημέρες θα είχες πάντα επισκέπτες, τους λεγόμενους “καλαντιστές” που θα σου έφτιαχναν σίγουρα τη διάθεση.
Εμείς επιλέξαμε να κάνουμε ένα ταξίδι στον χρόνο, για να θυμηθούμε τι ακριβώς σημαίνει αυτό το έθιμο για μικρούς και μεγάλους, ανά τους αιώνες.
“Καλήν εσπέραν άρχοντες, κι αν είναι ορισμός σας, Χριστού την Θείαν γέννησιν, να πω στ’ αρχοντικό σας…”
Όλοι ξέρουμε τι είναι τα κάλαντα (ο επίσημος ορισμός είναι “δημοτικά, παραδοσιακά τραγούδια, τα οποία ψάλλονται κυρίως από παιδιά που τριγυρνούν στα σπίτια την παραμονή μεγάλων θρησκευτικών εορτών του Δωδεκαήμερου”), ξέρετε όμως την ρίζα και τις παραλλαγές αυτής της λέξης;
Ο όρος “κάλαντα”, που χρησιμοποιούμε για να περιγράψουμε αυτό το παραδοσιακό έθιμο, προέρχεται από την λατινική λέξη “καλέντα (calendae)” που σημαίνει “αρχή του μήνα” και προέρχεται από την ελληνική λέξη “καλώ”. Ωστόσο σε διαφορετικές περιοχές της Ελλάδος προφέρονται ως κάλαντρα, κάντα, κόλιντρα, κόλεντα, κόλιαντα, τραγουδάκι, καλήμερα, σούρβα και πολλά άλλα.
Τα κάλαντα διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή, σχεδόν σε κάθε γωνιά της Ελλάδας υπάρχουν παραλλαγές στους στίχους και στις μελωδίες, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις ψάλλονται σε διαφορετικές περιόδους.
Πέρα από τα κάλαντα του Δωδεκαήμερου (Χριστούγεννα – Πρωτοχρονιάς – Φώτων) συναντούμε τα “Κάλαντα των Εορτών (Αγ. Γεωργίου – Αναλήψεως – Αγ. Αποστόλων)”, τα “κάλαντα του Λαζάρου”, της “Κυριακής των Βαΐων”, της “Μεγάλης Παρασκευής” και πάρα πολλά άλλα.
Το έθιμο χρονολογείται από πολύ παλιά, αφού ορισμένες πηγές αναφέρουν πως τα κάλαντα συνδέονται με την αρχαιότητα! Τα παιδιά στην Αρχαία Ελλάδα, αναπαριστούσαν την άφιξη του θεού Διόνυσου κρατώντας ομοιώματα καραβιών ή κλαδιά ελιάς ή δάφνης που ήταν δεμένα με κόκκινες και άσπρες κλωστές. Πάνω σε αυτά κρεμούσαν τις προσφορές των οικοδεσποτών κατά την διάρκεια του εθίμου της “Ερεσιώνης”, το οποίο μάλιστα συνοδευόταν από ανάλογο τραγούδι, που έψαλλαν τα παιδιά, σαν κάλαντα.
Φαίνεται ότι το έθιμο επέζησε μέχρι και στο Βυζάντιο, παρά τις διώξεις. Αντί για καράβι τα παιδιά κρατούσαν φαναράκια και σε ορισμένες περιπτώσεις συνόδευαν τους στίχους τους με κάποια αυτοσχέδια κρουστά μουσικά όργανα. Αρχικά, το καθεστώς του Βυζαντίου απαγόρευσε τα κάλαντα γιατί η εκκλησία τα θεωρούσε ειδωλολατρικό έθιμο. Ωστόσο με την πάροδο του χρόνου αφομοιώθηκαν και κατέληξαν να έχουν θρησκευτικό χαρακτήρα.
Ἄναρχος Θεος καταβέβηκεν και ἐν τῇ Παρθένῳ κατώκοισεν ερου ρεμ ερου ρεμ ρερου ρερου ρερου ρεμ χαῖρε Ἄχραντε…” Βυζαντινά κάλαντα
Το έθιμο όμως, όπως ξέρουμε, δεν τελείωσε στην εποχή του Βυζαντίου. Αντιθέτως, επιβίωσε μέχρι σήμερα, ενώ κατά τη διάρκεια της σύγχρονης ιστορίας της χώρας μας, διαμορφώθηκε διαφορετικά σε κάθε γωνιά της Ελλάδας. Αυτά είναι τα πιο διαδεδομένα τοπικά χριστουγεννιάτικα κάλαντα:
“Καλήν εσπέραν άρχοντες. Κι αν είναι ορισμός σας, Χριστού την θεία γέννηση να πω στ΄αρχοντικό σας…“. Τα πανελλήνια χριστουγεννιάτικα κάλαντα αποτελούν την πιο γνωστή εκδοχή σε όλη την Ελλάδα και Κύπρο.
Τα θρακιώτικα κάλαντα έχουν μεγάλη ιστορία και παράδοση ειδικότερα στην Ανατολική Θράκη. Στον Έβρο, ομάδες παιδιών ξεχύνονταν στους δρόμους κρατώντας τις “τσουμάκες”, που ήταν χοντρά και μακρυά ξύλα που συμβόλιζαν τα ραβδιά των ποιμένων της Βίβλου. Σε ορισμένα χωριά ομάδες παιδιών ήταν μεταμφιεσμένα “για να πάει καλά η χρονιά” και αναλόγως την θέση που είχαν οι οικογένειες στην κοινωνία έψελναν διαφορετικά κάλαντα.
«Χριστός γεννιέται, χαρά στον κόσμο, χαρά στον κόσμο, στα παλληκάρια. Σαράντα μέρες, σαράντα νύχτες, η Παναγιά μας κοιλοπονούσε. Κοιλοπονούσε, παρακαλούσε, τους αρχαγγέλους , τους ιεράρχες…» Κάλαντα Χριστουγέννων Θράκης
Οι στίχοι των καλάντων της Πελοποννήσου, χαρακτηρίζονται από την προτροπή στους “νοικοκυραίους” να γιορτάσουν τα Χριστούγεννα παραδοσιακά, να βγουν έξω στην “αγορά” και να γιορτάσουν την γέννηση του Χριστού. Στους στίχους σκιαγραφείται και η καθημερινή ζωή των Πελοποννήσιων, αφού οι Αρκάδες τσοπάνηδες κάθε χρόνο περίμεναν τα “Πρωτούγεννα” δηλαδή τις πρώτες γέννες των γιδοπροβάτων.
«Χριστούγεννα, Πρωτούγεννα, πρώτη γιορτή του χρόνου, για εβγάτε, δέστε, μάθετε, πως ο Χριστός γεννιέται, γεννιέται κι αναθρέφεται στο μέλι και στο γάλα, το μέλι τρών᾿ οι άρχοντες, το γάλα οι αφεντάδες…» Χριστουγεννιάτικα κάλαντα Πελλοπονήσου
Την παραμονή ή ανήμερα της γιορτής μικροί και μεγάλοι έψελναν τα κάλαντα με την συνοδεία της ποντιακής λύρας. Οι “καλαντάδες” για να εντυπωσιάσουν τους οικοδεσπότες κρατούσαν ένα στολισμένο καράβι που έφτιαχναν οι ίδιοι από χαρτόνι και σανίδι. Κάθε ομάδα διαγωνιζόταν για το ποιος θα δημιουργήσει το πιο εντυπωσιακό καράβι. Στα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς συναντάμε και κάποιες σημαντικές παραλλαγές, όπως αυτή της Γαράσαρης. Οι στίχοι είναι αφιερωμένοι στην υπό τούρκικη κατοχή Κωνσταντινούπολη και χαρακτηρίζονται από θρήνο και μοιρολόι.
“Αρχή κάλαντα κι αρχή του χρόνου κι αρχή του χρόνου. Πάντα κάλαντα, πάντα του χρόνου πάντα του χρόνου…” Ποντιακά Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα
Στα παλιά χρόνια στην Κρήτη, έψελναν και οι ενήλικες τα κάλαντα, ενώ το “δώρο” που έδιναν οι οικοδεσπότες ήταν λίγο ελαιόλαδο. Τα κάλαντα διέφεραν από περιοχή σε περιοχή και πολλές φορές ήταν αυτοσχέδια. Οι μεγάλοι κρατούσαν στο χέρι ένα ασκί με το χωνί για να τους βάζουν λάδι και οι μικροί κρατούσαν ένα ντενεκέ από τα συσσίτια για το λάδι αλλά και ένα καλαθάκι με αυγά. Συνήθως η μουσική συνοδεία ήταν από μία λύρα ή ένα μπουζούκι.
“Ταχιά ταχιά ν’ αρχιμηνιά ταχιά ν’ αρχή του χρόνου, ταχιά (ν)όπου προπάτηξεν ο Κύριος στον κόσμο, κι εβγήκεν κι εχαιρέτησεν όλους τσοι σευγολάτες, ο πρώτος που χαιρέτηξεν ήταν ο Άγιος Βασίλης.” Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα Κρήτης
Τα πανελλήνια κάλαντα της Πρωτοχρονιάς χαρακτηρίζονται από τον παράξενο στίχο τους. Δεν συνδέονται μόνο με το γεγονός της άφιξης του Άγιου Βασίλη, αλλά περιέχονται και στίχοι θρησκευτικοί και στίχοι που απευθύνονται σε μία κοπέλα (στην αγαπημένη), γραμμένοι εναλλάξ.
Ο θρύλος λέει πως ένας νεαρός ήταν ερωτευμένος με μία αρχοντοπούλα την εποχή του Βυζαντίου, αλλά μπορούσε να την πλησιάσει μόνο στην περίοδο των εορτών γι’ αυτό και αποφάσισε στα κάλαντα του Μεγάλου Βασιλείου να εντάξει και ένα ερωτικό ποίημα που είχε γράψει και συνθέσει για αυτήν.
“Αρχιμηνιά και αρχιχρονιά, Ψηλή μου δεντρολιβανιά και αρχή καλός μας χρόνος εκκλησιά με τ’ άγιο θόλος…”
