Συν & Πλην: «Η Μάνα Κουράγιο και τα παιδιά της» στο Εθνικό Θέατρο

Ζει ήδη αυτοεξόριστος από τη Γερμανία, περιπλανώμενος σε χώρες της Βόρειας Ευρώπης, όταν ο Μπέρτολτ Μπρεχτ γράφει ένα από τα κορυφαία έργα του – κατά κοινή ομολογία στην πιο παραγωγική συγγραφική του φάση ως δραματουργός. Είναι 1939, στη Σουηδία οπότε και γεννιέται η «Μάνα Κουράγιο και τα παιδιά της: Θεατρικό χρονικό του Τριακονταετούς Πολέμου», χρονικά τοποθετημένο στη διάρκεια μιας από τις πιο αιματηρές συγκρούσεις στην Ευρωπαϊκή Ιστορία (1618-1648) που κόστισε τη ζωή οκτώ εκατομμυρίων στρατιωτών και πολιτών, αποδεκατίζοντας σε πληθυσμό τα, τότε, γερμανικά κράτη. Ο Μπρεχτ αντλεί υλικό από το έπος του 17^ου αιώνα «Σιμπλίκιος Σιμπλικίσιμος», έργο του οποίου η πατρότητα αγνοούνταν για πάνω από 150 χρόνια μέχρι που αποδόθηκε στον Χανς Γιάκομπ φον Γκρίμελσχάουζεν. Στο ογκωδέστατο αυτό έργο (Εκδόσεις Εξάντας) διακρίνεται η ιστορία της «Αρχιαπατεώνισσας και τυχοδιώκτριας Κουράσσε», ένα πορτρέτο της «Μάνας Κουράγιο».

Ο Μπρεχτ (όπως και ο Γκρίμελσχάουζεν) γράφει και αυτός σε μια μεταιχμιακή εποχή: Ο Χίλτερ έχει ανέλθει στην εξουσία από το 1933 και τα γερμανικά στρατεύματα εισβάλλουν στην Πολωνία. Έχοντας βιώσει τα δεινά του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου σε μαθητική ηλικία (όπου συνομήλικοι του στέλνονταν στο μέτωπο κατά εκατοντάδες) και αργότερα ως εκπαιδευόμενος γιατρός που υπηρέτησε σε στρατιωτικό νοσοκομείο του Μονάχου είχε διαμορφώσει μια στιβαρή αντιπολεμική ιδεολογία (την οποία και διατύπωσε όχι μόνο στη «Μάνα κουράγιο» αλλά και σε πολλά έργα που ακολούθησαν) με αιχμή του δόρατος τις αντιφασιστικές του θέσεις.

Ηρωίδα του εδώ είναι η Άννα Φίρλινγκ, γνωστή στα στρατόπεδα και ως Μάνα Κουράγιο: Μια περιπλανώμενη έμπορος η οποία έχει «γυρίσει τον κόσμο με το κάρο της» και με τα τρία παιδιά της – γόνοι διαφορετικών πατεράδων το καθένα. Το κάρο αυτό είναι όλος της ο κόσμος, αφού μεταφέρει αναλώσιμα για να πουλάει στους στρατιώτες και τους χωρικούς. Ο Μπρεχτ την τοποθετεί επί πολωνικού εδάφους (τυχαίο;) ακολουθώντας το Σουηδικό στράτευμα – στο οποίο ο ένας από τους δυο γιους της, ο Άϊλιφ σύντομα θα καταταγεί.

Μέσα από την πεποίθηση της Φίρλινγκ πως η ανθρωπότητα χάνει τον εαυτό της εν και καιρώ ειρήνης καθώς η τρέφεται από τον πόλεμο, ο Μπέρτολτ Μπρεχτ αναπτύσσει τη σκέψη πως το συμβάν του πολέμου δεν είναι μόνο αποτέλεσμα μιας οργανωμένης αντιπαλότητας μεταξύ των κρατών, φορέων της εξουσίας ή ηγετών που υποκύπτουν στις σειρήνες του ιμπεριαλισμού· αλλά και γέννημα ενός μηχανισμού που συντηρούν ακούσια ή εκούσια οι ανώνυμοι πολίτες. Και είναι τόσο βέβαιος γι’ αυτή του τη θεωρία ώστε τοποθετεί ως κεντρικό φορέα αυτής της κατάστασης μια μάνα, την πλέον αρχέτυπη προστατευτική φιγούρα για τα παιδιά της και δη τα παιδιά που εστάλησαν στον πόλεμο. Εξ ου και όλα τα τέκνα της ηρωίδας του χάνονται στη διάρκεια του πολέμου· μια συνθήκη που η ίδια έχει προηγουμένως αναθρέψει σαν παιδί της. Με τη «Μάνα Κουράγιο» ο Μπρεχτ καυτηριάζει και τη μεσαία τάξη της Γερμανίας που συνηγόρησε στην άνοδο του φασισμού και θυσίασε τα παιδιά της στα πολεμικά μέτωπα του Χίτλερ.
Το έργο ανεβαίνει για πρώτη φορά το 1941, στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ζυρίχη, σε μια ουδέτερη χώρα κατά τον πόλεμο. Και αμέσως μετά τη λήξη αυτού, το 1949, στο διχασμένο πια Βερολίνο, σε σκηνοθεσία του ίδιου του συγγραφέα.

Μπέτυ Αρβανίτη και Νίκος Αλεξίου.

Με εμφανείς τις αναφορές στη μέθοδο αναπαράστασης του Μπρεχτ, ο Στάθης Λιβαθινός τολμά να πειραματιστεί πάνω σε ένα, τρόπον τινά, υβρίδιο που ενώ λειτουργεί ως μεταδραματικό θέατρο τελικά εμβολιάζεται και από ποιητικά, συναισθηματικά φορτία, δημιουργώντας δύο παράλληλους αλλά αυθύπαρκτους κόσμους. Αδιαπραγμάτευτο διακύβευμα για τις σκηνοθεσίες του παραμένει, ωστόσο, το θέατρο συνόλου.
Κι έτσι παρότι στον επώνυμο ρόλο θα δούμε την, ανεπίδεκτη μαθήσεως, Μάνα Κουράγιο της Μπέτυς Αρβανίτη, το πρόσημο τελικά πιστώνεται στην καλή λειτουργία της ομάδας: Ερμηνευτικά, κινησιολογικά και μουσικά – το τελευταίο μάλιστα με τη νέα εμπνευσμένη σύνθεση του Θοδωρή Αμπαζή.

Το νεανικό ανσάμπλ της παράστασης εν δράσει.

Παρότι η «Μάνα Κουράγιο» αποτελεί την πρώτη σκηνοθεσία του Στάθη Λιβαθινού σε έργο του Μπρεχτ, το θέατρο του (σε κάποιες περιπτώσεις) έλκεται από τις αρχές του επικού και μεταδραματικού θεάτρου, κάνοντας το, σε ένα βαθμό, ένα θέατρο συγγενές του μπρεχτικού. Από την άλλη, υπάρχουν και παραστάσεις με την υπογραφή του σκηνοθέτη που διακρίνονται για το, ακριβώς, αντίθετο: Την πυκνή, υψηλής αισθητικής, θεατρικότητα τους.

Αυτές οι «ίσες», θα λέγαμε, αποστάσεις προσφέρουν μια πλεονεκτική θέση στην, κατά Λιβαθινό, «Μάνα Κουράγιο»: Από τη μια, η παράσταση κινείται με όρους μεταδραματικού θεάματος και από την άλλη σχεδόν προβοκάρει τον αποστασιοποιημένο τρόπο παιξίματος και την μετωπική απεύθυνση στους θεατές. Χωρίς να αναπαράγει «τυφλά» την μπρεχτική κουλτούρα, η σκηνοθεσία του καταφέρνει να υπονομεύσει  το συναίσθημα και να επενδύσει περισσότερο στις ιδέες που εισηγείται το έργο και λιγότερο στα πάθη των προσώπων. Σε αυτή τη δύσκολη εξίσωση έχει στη διάθεση του έναν δυναμικό θίασο ενώ συνάμα αναλαμβάνει το ρίσκο να αποσυνδέσει το έργο από τη μουσική ταυτότητα του Πάουλ Ντεσάου. Κι αν κάπου υπονομεύει το μπρεχτικό στιλ είναι για να ενσταλάξει λίγη ποίηση και συναισθηματικό ύψος – όπως λόγου χάρη στην σκηνή εκτέλεσης της Κάτριν.

Η «Μάνα κουράγιο» ανήκει στα έργα όπου η αφετηρία του ανεβάσματος βρίσκεται στην ανεύρεση ερμηνεύτριας του επώνυμου ρόλου. Μετά από ένα σερί απαιτητικών ρόλων, η Μπέτυ Αρβανίτη αποδεικνύει την υπεροχή και την ανθεκτικότητα της ερμηνεύοντας την, ψυχικά διεφθαρμένη από τους μηχανισμούς του πολέμου, Άννα Φρίλινγκ για 2.5 ώρες επί σκηνής: Από την εναρκτήρια εμφάνιση της με τον αέρα μιας γνήσιας ροκ σταρ έως την το τελευταίο λεπτό όπου άτεκνη πια, δίχως παιδιά, μοιάζει με μια στείρα πατρίδα που έχει θυσιάσει τα πάντα για να επιβιώσει η ίδια. Στους λιγοστούς προβεβλημένους ρόλους, ο Νίκος Αλεξίου φτιάχνει ένα ειρωνικό πορτρέτο του Ιεροκύρηκα – αν και υφολογικά απομακρυσμένος από το μπρεχτικό περιβάλλον – η Εύα Σιμάτου στο ρόλο της επίσης πολεμοκάπηλης πόρνης Υβέτ φέρνει μια γνήσια ατμόσφαιρα καμπαρέ μαζί της ενώ πληθωρικά γκροτέσκος είναι και ο Παναγιώτης Καμμένος ως μάγειρας.

Ενθουσιώδης και με έντονη σωματικότητα, όπως την προκρίνει η ματιά Λιβαθινού, ο Ιωάννης Σύριος ως Άϊλιφ, επαρκής ο Αντώνης Γιαννακός στο ρόλο του Έμενταλ ενώ μιαν άλλη εκφραστική ζεστασιά και ευαισθησία φέρνει η ερμηνεία της Άννας Μάγκου στο βωβό και γι’ αυτό δύσκολο ρόλο της Κάτριν. Στο ανσάμπλ των στρατιωτών – στρατιωτικών – πολιτών μια 12μελής ομάδα νεότερων ηθοποιών αξιώσεων  (Γιάννης Δενδρινός, Φώτης Κουτρουβίδης, Πάρης Λεόντιος, Βασίλης Ντάρμας, Βασίλης Παπαδημητρίου, Άγγελος Παππάς, Αντώνης Παρχαρίδης, Ιάκωβος Παυλόπουλος, Θεοδοσία Σαββάκη, Χρήστος Σωνάκης, Βασίλης Τσαλίκης, Σταμάτης Φακορέλλης) που φέρνουν ζωηρή ενέργεια (κίνηση της Άντι Ζούμα) άλλοτε για να αποτυπώσουν την έξαψη, τον ηρωϊσμό ή την παράνοια του πολέμου και άλλοτε για να αποδώσουν με μια αίσθηση χορικότητας (μουσική διδασκαλία Μελίνα Παιονίδου) τα τραγουδιστικά μέρη του έργου.

Είναι ένα μεγάλο στοίχημα να αναθεωρήσει κανείς τη μουσική ταυτότητα ενός έργου του Μπέρτολτ Μπρεχτ. Αυτό το στοίχημα κερδίζει αναφανδόν ο Θοδωρής Αμπαζής συνθέτοντας νέα μουσική και τραγούδια σε στίχους του μεταφραστή Γιώργου Δεπάστα – τα πρωτότυπα ανήκουν στον Πάουλ Ντεσάου, μια μουσική φυσιογνωμία της Γερμανίας εξίσου ταυτισμένη με τον Μπρεχτ όσο και ο Κουρτ Βάιλ. Εδώ ο Αμπαζής φέρνει ένα ποικιλόμορφο μουσικό ύφος που άλλοτε συνδέεται απόλυτα με τον επικό χαρακτήρα του έργου κι άλλοτε τον υπονομεύουν με νουάρ ατμόσφαιρες, μελαγχολικές μπαλάντες αλλά και ροκ εντάσεις. Μια μουσική σύνθεση απόλυτος συμπρωταγωνιστής.

Με οδηγό τη λιτότητα που επιδιώκει η αχρονία του σκηνοθετικού αφηγήματος αναπτύσσεται η σκηνογραφική αισθητική της Ελένης Μανωλοπούλου, με εμβληματικό σκηνικό αντικείμενο το κάρο της Μάνας Κουράγιο. Εξίσου επιδραστικοί και αυτοί αντλώντας από την παράδοση των γερμανικών καμπαρέ οι φωτισμοί του Αλέκου Αναστασίου. Όπως προαναφέρθηκε τα βίντεο σε σχεδιασμό του Αλέξανδρου Αβρανά προσθέτουν στην εικαστική αποτύπωση της ματαιότητας του πολέμου.

Εύα Σιμάτου και Αντώνης Παρχαρίδης.

Τυπικά της προσωπικής ματιάς της αλλά και συνάμα χωρίς καμιά πρωτοτυπία τα κοστούμια της Ελένης Μανωλοπούλου.

Καλοκουρδισμένο, από κάθε άποψη, θέατρο συνόλου πάνω στο κλασικό αντιπολεμικό κείμενο του Μπρεχτ – την στιβαρή θεατρική θεωρία του οποίου εμποτίζει διακριτικά και με άλλες δραματικές διαθέσεις.