Εθνική Πινακοθήκη: Η σαγήνη του αλλόκοτου, από τον Γκόγια έως σήμερα

Μετά από αρκετά χρόνια, παρουσιάζονται και πάλι στο κοινό τα 80 χαρακτικά του Φρανσίσκο Γκόγια που συγκροτούν τη σειρά «Los Caprichos» («Καπρίτσια»), μία από τις τέσσερις σειρές χαρακτικών του ισπανού καλλιτέχνη του ύστερου 18ου αιώνα που ανήκουν στις συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης.

Πρόκειται για έργα που στηλιτεύουν με οξύτητα τις σκοτεινές πλευρές της ισπανικής κοινωνίας του τέλους του 18ου αιώνα, καυτηριάζοντας τη διαφθορά των αρχών και του κλήρου, χλευάζοντας θεσμούς και τους υπηρέτες τους, γιατρούς, δασκάλους, δικαστές, καταγγέλλοντας έναν κόσμο βυθισμένο σε δεισιδαιμονίες και μαγικές πρακτικές.

Σε πολλά από τα χαρακτικά της σειράς των «Καπρίτσιων» εκφράζεται ο δημιουργικός οραματισμός του Γκόγια που συχνά αποκτά διαστάσεις δαιμονικές. Αυτός ο «ύπνος της λογικής που γεννά τέρατα», όπως το θέλει ο τίτλος ενός από τα γνωστότερα χαρακτικά της σειράς, αποτυπώνει, για τον καλλιτέχνη που εμπνεόταν από τα ιδανικά του Διαφωτισμού, της λογικής, της προόδου και της ελευθερίας, μια ιδεολογική σύγκρουση που αντανακλά και στην εποχή μας, όπως τόνισε παρουσιάζοντας την έκθεση η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης Συραγώ Τσιάρα.

Γκόγια υ Λουθιέντες Φρανθίσκο, Παραδόθηκαν στον ύπνο, 1803

Ο Γκόγια άρχισε να δουλεύει πάνω σε αυτή τη σειρά των χαρακτικών το 1792, μετά την ανάρρωσή του από μια ασθένεια που λίγο έλειψε να αποβεί μοιραία, η οποία του άφησε μια μόνιμη κώφωση, αλλά και την ανάγκη να εκφραστεί πιο ελεύθερα. Επρόκειτο για τη «μοντερνιστική απελευθέρωση» του Γκόγια, όπως την χαρακτήρισε η Συραγώ Τσιάρα. Η σειρά τυπώθηκε το 1799, με τα χαρακτικά να έχουν αριθμηθεί με τρόπο παραπλανητικό από τον ίδιο τον καλλιτέχνη, ώστε να μην γίνονται αντιληπτές οι αιχμές του, ιδιαίτερα απέναντι στην Εκκλησία και την παντοδύναμη Ιερά Εξέταση, όπως επισήμανε η επιμελήτρια της έκθεσης Κατερίνα Ταβαντζή.

Η τωρινή έκθεση δεν ακολουθεί την αρχική αρίθμηση των έργων, όπως έκαναν οι δύο προηγούμενες, το 1971 και το 2008, αλλά τα παρουσιάζει κατανεμημένα θεματολογικά, συνοδεύοντας τα τελικά χαρακτικά με τα προπαρασκευαστικά σχέδια του Γκόγια. Η σύγκριση των δύο ή και περισσότερων φάσεων σχεδίασης με το τελικό χαρακτικό αναδεικνύει τους μηχανισμούς αυτολογοκρισίας του καλλιτέχνη, που επιλέγει να απαλείψει από το τελικό έργο τις ιδιαίτερα αιχμηρές λεπτομέρειες που είχε αρχικά δημιουργήσει. Χάρη, μάλιστα, στη δημιουργία ενός βίντεο που παρουσιάζει διαδοχικά τις φάσεις αυτές για ορισμένα από τα έργα, ο μηχανισμός αυτός παρουσιάζεται με πολύ ζωντανό τρόπο μπροστά στα μάτια του θεατή.

Francisco Goya y Lucientes, Κανείς δεν αναγνωρίζει κανέναν, 1799

Η έκθεση της σειράς «Los Caprichos» προτείνει μια νέα ανάγνωση της ιστορικής συλλογής της Πινακοθήκης, η οποία εστιάζει στην παραμόρφωση και στη δυσμορφία, στην υβριδικότητα και τον ζωομορφισμό, την αλλαγή ταυτοτήτων και τα ανάλογα προσωπεία, που αποτελούν, όπως τονίστηκε, στοιχεία και της δικής μας εποχής.

Συνεχίζοντας την πρακτική των εκθέσεων με ελεύθερη είσοδο στον Ενδιάμεσο Χώρο, ανάμεσα στο καφέ και τον υπόγειο χώρο των περιοδικών εκθέσεων, που εγκαινιάστηκε με τις «Επιφάνειες, οδηγίες χρήσης» της Ρένας Παπασπύρου, το 2024, η ΕΠΜΑΣ παρουσιάζει στον ίδιο χώρο την έκθεση «Η σαγήνη του αλλόκοτου».

Σίλεια Δασκοπούλου, Οι αντίζηλες, 1974

Πρόκειται για έργα δέκα σύγχρονων ελλήνων καλλιτεχνών, που συνομιλούν με τα χαρακτικά του Γκόγια, καθώς και αυτά έχουν στο επίκεντρό τους το αλλόκοτο και το υβριδικό, αναδεικνύοντας τον σκοτεινό ψυχισμό και τη συνάντηση του ανθρώπινου με το ζωόμορφο. Η ιδέα γι’ αυτή τη μικρή έκθεση, που επιμελήθηκε η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης Συραγώ Τσιάρα, ξεκίνησε από ένα ξύλινο ερμάριο γοτθικού ρυθμού, «που βρίσκεται στο γραφείο μου και το έβλεπα τόσους μήνες κάθε μέρα μπροστά μου», το οποίο κληροδότησε στην ΕΠΜΑΣ ο Οδυσσέας Φωκάς.

Στην έκθεση παρουσιάζονται έργα που φιλοτέχνησαν οι καλλιτέχνες Άγγελος Αντωνόπουλος, Γιάννης Γαΐτης, Σίλεια Δασκοπούλου, Μαριάννα Ιγνατάκη, Διονύσης Καβαλλιεράτος, Χριστόφορος Κατσαδιώτης, Τάσος Μαντζαβίνος, Μαλβίνα Παναγιωτίδη, Άγγελος Παπαδημητρίου και Φίλιππος Τσιτσόπουλος.