Συν & Πλην: «Festen» στο θέατρο Άλμα

Ήταν μόλις 29 χρονών όταν ο Τόμας Βίντερμπεργκ σκηνοθέτησε τη δεύτερη μεγάλου μήκους ταινία του, το θρυλικό πια για τη γενιά των ninenties «Festen». Τιμημένο με το Βραβείο Επιτροπής του Φεστιβάλ Καννών, ήταν ένα από τα πρώτα δείγματα του «Dogme 95», ενός κινηματογραφικού κινήματος συστημένο από τον ίδιο και τον μέγα συμπατριώτη του Λαρς Φον Τρίερ που σκοπό είχε να αφηγηθεί ιστορίες στηριγμένο στις βασικές αρχές της κινηματογραφικής τέχνης, χωρίς να κάνει χρήση σύγχρονων τεχνολογικών μέσων. «Ο υπέρτατος σκοπός μου είναι να εκμαιεύσω την αλήθεια από τους χαρακτήρες και το χώρο μου», αναφερόταν, μεταξύ άλλων, στο μανιφέστο του Δόγματος.

Στο επίκεντρο της πλοκής του «Festen» βρίσκεται η καλογυαλισμένη ζωή μιας μεγαλοαστικής οικογένειας επιχειρηματιών. Όλα μοιάζουν αξιοζήλευτα και τακτοποιημένα, παρότι μόλις λίγους μήνες πριν, η Λίντα, η μια κόρη της οικογένειας αυτοκτόνησε. Κι όμως, με αφορμή τα 60ά γενέθλια του πατέρα Χέλγκε διοργανώνεται μια μεγάλη δεξίωση, όπου παραβρίσκονται όλα τα μέλη της οικογένειας του και πλήθος καλεσμένων της καλής κοινωνίας.

Η γιορτή δεν προλαβαίνει να ξεκινήσει και ο Κρίστιαν, ο ένας γιος και δίδυμος αδερφός της εκλιπούσας κόρης, κάνει μια ασυνήθιστη πρόποση: Αποκαλύπτει πως, ο δήθεν ευυπόληπτος, πατέρας του δεν είναι παρά ένας συστηματικός βιαστής παιδιών και μάλιστα των δικών του παιδιών, από τα νηπιακά τους χρόνια. Παρά τη συνταρακτική αποκάλυψη που θα έπρεπε να τα τινάξει όλα στον αέρα – πόσο μάλλον μια γιορτή – ο Χέλγκε, η γυναίκα του Έλσι, ακόμα και τα αδέρφια του Κρίστιαν, η Ελένε και Μίκαελ διαψεύδουν τον αδερφό τους, αποδίδοντας τις δηλώσεις του στην ζωηρή φαντασία του. Και το πάρτι συνεχίζεται κανονικά.

Η ενδοοικογενειακή βία για την οποία όλοι γνωρίζουν αλλά ουδείς τολμάει να ομολογήσει, το ανομολόγητο τραύμα, η οπτική του θύματος, το μέγεθος της κοινωνικής υποκρισίας και η συνειδητή επιλογή του περίγυρου να παραμείνει αμέτοχος είναι μερικά από τα θέματα που, μετωπικά, βάζει στο τραπέζι το φιλμ του Βίντενμπεργκ. Βεβαίως, ζητούμενο της ταινίας, δεν ήταν μόνο τα συνταρακτικά συμβάντα αλλά και η κινηματογράφισή τους σαν να πρόκειται για την αληθινή, ερασιτεχνικής υφής, καταγραφή μιας οικογενειακής γιορτής.

Στην Ελλάδα, η θεατροποίηση του «Festen» ανέβηκε για πρώτη φορά στο «Θησείον» το 2006, σε σκηνοθεσία της Αλίκης Δανέζη – Κνούτσεν ενώ το 2017 επανήλθε σε σκηνοθεσία Γιάννη Παρασκευόπουλου από το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδας.

ΓΙάννης Καπελέρης, Ναταλία Τσαλίκη, Αναστάσης Λαουλάκος, Μαριάννα Πουρέγκα, Γιώργος Ζιόβας. @Ελίνα Γιουνανλή

Μια από τις ταινίες που ταρακούνησαν το ευρωπαϊκό σινεμά στην αυγή του 20ού αιώνα παραμένει ένα δυνατό θεατρικό υλικό. Ο Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος προσέρχεται σε αυτό «διαβασμένος» και με ωραίες ιδέες οι οποίες, δυστυχώς, εγκλωβίζονται σε έναν ακατάλληλο θεατρικό χώρο για την υλοποίηση τους. Σε αυτό το σημείο, θυσιάζονται οι προθέσεις του για μια παράσταση που θα μπορούσε να εξελιχθεί σε μια πλήρη σκηνοθετική εργασία. Τελικά, το ανέβασμα του «Festen» χαρακτηρίζεται από την γόνιμη καθοδήγηση του σε έναν ωραίο θίασο, όπου κυριαρχεί η ρεσιταλική ερμηνεία του Προμηθέα Αλειφερόπουλου.

Ο Γιώργος Ζιόβας στο ρόλο του πατριάρχη του “Festen”. @Ελίνα Γιουνανλή

Παρακολουθώντας την προβληματική του Τόμας Βίντερμπεργκ να καταστήσει ένα βίαιο τραύμα οικείο στους θεατές του – μέσω μιας ιλιγγιώδους, σχεδόν ερασιτεχνικής κινηματογράφισης – έτσι και ο Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος αποφασίζει να ανεβάσει το «Festen» εμπλέκοντας τους θεατές στη θεατρική δράση. Αξιοποιώντας τις εγκαταστάσεις του θεάτρου Άλμα που φέρουν σχεδόν, μια δομή κατοικίας, διαχειρίζεται το κοινό ως ένα σύνολο που οφείλει να έχει λόγο σε όσα συμβαίνουν – όχι με την τυπική, διαδραστική έννοια του όρου, αλλά στον τρόπο που του επιβάλλεται να μείνει αδρανής και επιφανειακά χαρούμενος ενώ επί σκηνής συμβαίνουν τραγικά γεγονότα· αποδεχόμενο τελικά την ηθική του αποσύνθεση. Η παράσταση ξεκινάει και για ώρα εκτυλίσσεται στο φουαγιέ (εκεί επίσης ολοκληρώνεται) με τους ηθοποιούς να κυκλοφορούν ανάμεσα τους θεατές, δίνοντας κάποια hints για τη φύση των ηρώων και της πλοκής.

Με τον ίδιο τρόπο που ο Δανός κινηματογραφιστής υπονομεύει τη δράση, το επιχειρεί και ο Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος, εμβολίζοντας τη στιβαρή αφήγηση με ‘χαριτωμένα’ διαλείμματα. Και παρότι είναι ορατός ο κίνδυνος να δημιουργηθεί μια ασυνέχεια και ο θεατής να «πεταχτεί έξω» από την παρακολούθηση της παράστασης, είναι επίσης σοβαρή η πιθανότητα ο ίδιος θεατής να συνειδητοποιήσει πως ως μάρτυρας σε σημαντικά γεγονότα λειτουργεί μηχανικά, με απάθεια. Αποδίδοντας, προφανώς και φόρο τιμής, στο πρωτότυπο υλικό, ο σκηνοθέτης αναμειγνύει τη θεατρική δράση με σκοτεινά βίντεο, αποκαλύπτοντας όσα συμβαίνουν πίσω από κλειστές πόρτες, την ώρα που η γιορτή εξελίσσεται με την επιβεβλημένη ευπρέπεια.

Στο σπουδαιότερο κεφάλαιο του ανεβάσματος αναδεικνύονται οι πρωταγωνιστές της. Ένας διαλεχτός θίασος που επιφυλάσσει και πολύ καλές ερμηνείες, υποδυόμενοι (σχεδόν) όλοι χαρακτήρες που, υπαρξιακά, γκρεμίζονται. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι ο Προμηθέας Αλειφερόπουλος δίνει μια ερμηνεία καριέρας στο ρόλο του Κρίστιαν. Mελαγχολικός από την πρώτη μέχρι την τελευταία στιγμή που εμφανίζεται ενωπίω κοινού, απελευθερώνει την καταπιεσμένη οργή του θύματος με μια εκπληκτική φυσικότητα και αληθοφάνεια. Απόλυτα ρεσιταλικός.

Η Ναταλία Τσαλίκη στο ρόλο της μητέρας, ‘Ελσι, που γνωρίζει το βάσανο των παιδιών της αλλά το αποσιωπά: Εξόχως νευραλγικός ρόλος καθώς αποτυπώνει μιαν άλλη όψη του θύτη, εξίσου αποτροπιαστική με τον καθαυτό βιαστή. Η διαδρομή της από την προσπάθεια να συγκαλύψει το έγκλημα μέχρι την παραδοχή μέσα της προσφέρει μια πλήρη ερμηνεία.

Ο Γιώργος Ζιόβας, ο πατριάρχης, γίνεται η επαλήθευση του κανόνα πως το τερατικό κρύβεται πίσω από κάθε φόρμα – κοινωνική, ταξική, φυσιογνωμική. Παρατηρήστε τον, ενώ προσπαθεί να σπιλώσει το γιο και θύμα του ως παράφρων. Η Έλενα Κολλιοπούλου ως Ελένε φέρει την πραγματική ταραχή του ατόμου που ανακαλύπτει τις ψευδαισθήσεις της με τον πιο ωμό τρόπο.

Ο Γιάννης Καπελέρης στο ρόλο του Τελετάρχη τα πάει περίφημα: Αφενός γιατί έχει μια καθαρή οργανωτική ευθύνη να καθοδηγήσει το κοινό, αφετέρου γιατί ενσωματώνει τέλεια τον ηθικό κοινωνικό ξεπεσμό. Υψηλή ενέργεια στην ερμηνεία του Αναστάση Λαουλάκου στο ρόλο του ατίθασου και ρατσιστή Μίκαελ – αν και παρασύρεται συχνά από την εκρηκτικότητα του. Μικρότεροι ρόλοι, λιγότερες ευκαιρίες για τους Μαριάννα Πουρέγκα, Μιχάλη Αφολαγιάν, Ιωάννα Τζίκα.

Η μορφή του θεάτρου Άλμα που παραπέμπει σε σπίτι, αποτελεί μια καλή βάση για τη σκηνογράφο Ηλένια Δουλαρίδου η οποία του προσδίδει μια πιο «ζεστή» όψη» – ενώ αξίζει να σημειωθεί πως τη σκηνογραφική ατμόσφαιρα συμπληρώνουν τα βίντεο του Άκη Πολύζου. Καλόγουστα και τα κοστούμια της.

Έλενα Κολλιοπούλου και Μιχάλης Αφολάγιαν. @Ελίνα Γιουνανλή

Από τις καλές προθέσεις και τις αξιοσημείωτες ιδέες μέχρι την λειτουργική απόδοση τους υπάρχει μια απόσταση. Αυτή φαίνεται να προδίδει το σκηνοθετικό όραμα του Οδυσσέα Παπασπηλιόπουλου. Η παράσταση έχει έναν περιπατητικό χαρακτήρα, εντός του θεάτρου. Η σκηνή έναρξης, όπου το κοινό συναγελάζεται με τους ηθοποιούς, πλατειάζει έντονα, κρατώντας τους θεατές όρθιους για 50 λεπτά – χωρίς στην πραγματικότητα η δράση να προχωράει. Το κεντρικό σώμα της παράστασης φιλοξενείται κανονικά στη θεατρική πλατεία, όπου και φανερώνονται οι μεγάλοι εσωτερικοί κραδασμοί των ηρώων.

Κι ενώ η σκηνή του φινάλε αναμένεται να οδηγήσει σε μια κάθαρση, τελικά αποδεικνύεται ιδιαίτερα προβληματική: Καθώς εκτυλίσσεται (και αυτή) στο χώρο υποδοχής του θεάτρου, τα τεκταινόμενα είναι ορατά μόνο για όσους θεατές έχουν βγει πρώτοι από την αίθουσα και άρα έχουν προλάβει να πιάσουν θέσεις όπου η θέαση είναι απρόσκοπτη. Οι υπόλοιποι δεν βλέπουν καν (και οριακά ακούνε) το πως ολοκληρώνεται η δραματική αυτή οικογενειακή γιορτή. Κατά συνέπεια, οι ιδέες θυσιάζονται, αφού ο χώρος αποδεικνύεται ακατάλληλος για να φιλοξενήσει τη λειτουργία μιας τέτοιας παράστασης, αδικώντας μια υπολογίσιμη μερίδα των θεατών της.

Υπό αυτή την έννοια και με σκοπό η σκηνοθεσία να διατηρήσει την έξυπνη δομή της, επιβάλλεται είτε να μειωθεί δραστικά ο αριθμός των θεατών που την παρακολουθούν, είτε (μελλοντικά) να φιλοξενηθεί σε άλλη αίθουσα.

Μια ενδιαφέρουσα σκηνοθετική κατασκευή από τον Οδυσσέα Παπασπηλιόπουλο προσκρούει σε μια δυσλειτουργική, για τις ανάγκες της, επιλογή θεάτρου. Διασώζεται, ως επί το πλείστον, από τις ερμηνείες του θιάσου.

@Ελίνα Γιουνανλή

@Ελίνα Γιουνανλή

@Ελίνα Γιουνανλή