«Θόδωρος, Γλύπτης Αντί Αναδρομικής»: Το ΕΜΣΤ παρουσιάζει την τέχνη του πιο αιώνιου Έλληνα γλύπτη

Το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης φαίνεται να έχει υποδεχτεί το 2025 με τρομερή ορμή για νέα πράγματα, νέες εκθέσεις και πολλή τέχνη – νέα και παλιά. Εκτός από το «OCTOPUS», το πιο cool περιοδικό τέχνης στην Ελλάδα, του οποίου το πρώτο του τεύχος έκανε την εμφάνισή του πριν λίγο καιρό, τώρα στρέφει την προσοχή του και το βλέμμα των θεατών προς κάτι τόσο καινούργιο όσο και διαχρονικά επίκαιρο.

Θόδωρος Παπαδημητρίου ή «Θόδωρος, Γλύπτης»

Το Σάββατο (8/2), στον 2ο όροφο της Λεωφόρου Συγγρού, θα ανοίξει τις πόρτες της στο κοινό η έκθεση «ΘΟΔΩΡΟΣ, ΓΛΥΠΤΗΣ – αντί αναδρομικής», ένα ολικό αφιέρωμα στην τέχνη και τη ζωή του μέσα από εκείνη του θρυλικού γλύπτη Θόδωρου ή, όπως καλύτερα του άρεσε να συστηνόταν, «Θοδωρής, γλύπτης». Καμία σημασία δεν είχε αν οι ιδιότητες που τον χαρακτήριζαν ήταν πολύ περισσότερες από μία ή αν η τέχνη του δεν έμενε ποτέ στάσιμη και εξελισσόταν ακριβώς όπως η ζωή, παίρνοντας πολλές και διαφορετικές μορφές. Για τον ίδιο, έκανε πάντα γλυπτική – είτε όταν έκανε performance, είτε όταν δημιουργούσε εγκαταστάσεις, μουσική ή ήχους. Εκείνος ήθελε πάντα να είναι γλύπτης – άλλωστε, αυτή ήταν η πρώτη και μεγαλύτερη αγάπη του. Ό,τι κι αν έκανε, όπου κι αν μετανάστευε – κυριολεκτικά ή μεταφορικά – καλλιτεχνικά, πάντα έκανε γλυπτική, ακόμα κι αν με την πρώτη ματιά – ή και με τη δεύτερη – η τέχνη και οι άνθρωποί της τότε, δεν το έβλεπαν.

Καταπέλτης τεχνητών ήλιων, 1967 Μέταλλο, Κληροδότημα του καλλιτέχνη στο ΕΜΣΤ

Το ΕΜΣΤ, λοιπόν, ανανεώνει για δεύτερη φορά τη “μόνιμη” συλλογή του με την έκθεση του Θόδωρου. Χρησιμοποιώ τα αποσιωπητικά στη λέξη “μόνιμη”, καθώς πλέον είναι γνωστό πως το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης έχει επιλέξει να ακολουθήσει τους δικούς του κανόνες και να κάνει τις δικές του επιλογές όσον αφορά τα έργα που θα κοσμούν τους χώρους του, πόσο συχνά θα αλλάζουν και πόσο συχνά θα εκτίθενται. Αυτή η μοναδική ελευθερία που έχει αποφασίσει να πάρει το ΕΜΣΤ, δημιουργώντας “παραθυράκια” και αφορμές για να εκθέτει νέα έργα (π.χ. SPOTLIGHT) ως μέρος της μόνιμων εκθέσεων, φαίνεται να λειτουργεί πολύ καλά για το μουσείο και, βασικά, να ωφελεί τόσο την τέχνη όσο και τους επισκέπτες του. Μέσα σε 3,5 χρόνια, η έκθεση «Θοδωρής, Γλύπτης» αποτελεί την 37η (!) ατομική έκθεση που εγκαινιάζει το μουσείο. Ανεξαρτήτως χαρακτηρισμών, ο αριθμός είναι εντυπωσιακός – ειδικά για την Ελλάδα και ειδικά για την περίοδο που ζούμε.

Όπως είπε και η Κατερίνα Γρέγου όταν μας καλωσόρισε στην έκθεση, ζούμε σε έναν «κόσμο ανάκατο» με «ανησυχητικές ειδήσεις». Κάποιος, όμως, θα μπορούσε να υποστηρίξει – και μάλιστα με επιτυχία – πως η περίοδος που διανύουμε είναι ιδανική και απολύτως ταιριαστή για μια έκθεση αφιερωμένη στην τέχνη του Θόδωρου. Ενός ανθρώπου που, πέρα από καλλιτέχνης, ήταν κάτι πολύ περισσότερο – τόσο που ακόμα και το επίθετο “πολύς” δεν τον χωράει ολόκληρο. Αναγνώριζε τη σημασία των ΜΜΕ πολύ πριν το κάνει η εποχή του, αν και είχε μία ιδιαίτερη σχέση μαζί τους, ήταν κάθετα αντίθετο στον προσωποκεντρικό χαρακτήρα που μοιράζεται η τέχνη και, κυρίως, εκτιμούσε απόλυτα την ελευθερία του λόγου, της έκφρασης και της τέχνης, χωρίς να σταματήσει στιγμή να παλεύει για αυτήν – με κάθε τρόπο.

Η έκθεση για τον «Θοδωρή, Γλύπτη» φαίνεται πως ήταν κάτι που η ομάδα του ΕΜΣΤ προετοίμαζε και δούλευε για καιρό. Πέρα από τη σημασία της προσωπικότητάς του – τόσο ανθρωπιστικά όσο και καλλιτεχνικά – για τη σύγχρονη τέχνη (όχι μόνο στην Ελλάδα), ο Θόδωρος, μετά τον θάνατό του το 2018, κληροδότησε στο μουσείο 110 έργα του, καθώς και ολόκληρο το εργαστήριό του! Ήταν «εξαιρετικά γενναιόδωρος», όπως ανέφερε η Γρέγου. Πράγματι, είναι εξαιρετικά σπάνιο για έναν Έλληνα καλλιτέχνη – και μάλιστα με οικογένεια/κληρονόμους – να παραχωρήσει σχεδόν όλο το έργο της ζωής του σε έναν θεσμό. Μια πράξη που δικαιολογείται απόλυτα, βέβαια, καθώς ο ίδιος δεν έχανε ευκαιρία, τόσο μέσα από την τέχνη του όσο και “άμεσα”, λεκτικά, να επιμένει στη σημασία, και στη δημιουργία, ενός μουσείου σύγχρονης τέχνης.

Θόδωρος: «για την αιωνιότητα – για το μουσείο» Έργο: Τηλε-χειρισμός, 1976 Φιλμ 16 χιλιοστών, ασπρόμαυρο, με ήχο Σκηνοθεσία: Γιώργος Εμιρζάς, για τη σειρά της ΕΡΤ, Οι δημιουργοί, 1 και 15 /12/1976 Καλλιτεχνικό αρχείο ΕΜΣΤ, Ευγενική παραχώρηση Αρχείου ΕΡΤ

Οι άνθρωποι του ΕΜΣΤ, ο επιμελητής Σταμάτης Σχιζάκης, καθώς και ο αρχιτέκτονας και σκηνογράφος Γιάννης Αρβανίτης – που επιμελήθηκε τις (πολλές) αλλαγές στον χώρο του μουσείου για την έκθεση, καθώς και όλη τη σκηνογραφία – θέλησαν με αυτή την έκθεση να δώσουν όσα περισσότερα μπορούσαν από τη ζωή και την τέχνη του Θόδωρου, σε ένα πλαίσιο που δεν θα περιορίζεται από όρους και σχήματα. Εξού και ο χαρακτηρισμός “αντί αναδρομικής”, ο οποίος, από ό,τι κατάλαβα και από τα λόγια του επιμελητή, είναι αρκετά εύπλαστος, ειδικά στη συγκεκριμένη περίπτωση.

Για εκείνον, αυτή δεν είναι μια αναδρομική έκθεση, καθώς είναι αδύνατο να χωρέσει το σύνολο του έργου ενός τόσο ιδιαίτερου καλλιτέχνη σε μία μόνο παρουσίαση. Επιπλέον, κάποια έργα προέκυψαν από αναθέσεις του μουσείου, ενώ ο βασικός στόχος ήταν να αναδειχθούν η δουλειά και οι ιδέες του ίδιου του καλλιτέχνη, ο οποίος δημιουργούσε πάντα έργα που ήθελε να είναι τόσο φρέσκα όσο και διαχρονικά, στο σήμερα. Ο κυριότερος λόγος, όμως, που αυτή δεν είναι (ξεκάθαρα) μια αναδρομική έκθεση είναι πως τα έργα του Θόδωρου δεν υπάρχουν μόνα τους στον χώρο. “Συγκατοικούν” και συνομιλούν με τα πέντε έργα άλλων δημιουργών (Νίκος Αρβανίτης, Πάκυ Βλασσοπούλου, Ίρις και Λήδα Λυκουριώτη – Wale Architects, Κώστας Μπασάνος, Γιάννης Παπαδόπουλος), που είτε λειτουργούν ως μια διαφορετικά δοσμένη ερμηνεία γνωστών έργων του γλύπτη είτε ως πρόσθετος σχολιασμός γύρω από τις απόψεις και τις ιδέες του. Έτσι, δημιουργείται ένας διάλογος που “αναγκάζει” τη συζήτηση και φέρνει τόσο τον θεατή όσο και την ίδια την τέχνη αντιμέτωπους με το σήμερα, ενώ παράλληλα αναδεικνύει τη διαχρονικότητα του ίδιου του Θόδωρου.

Γλυπτική για τη συμμετοχή του κοινού – Απαγορεύεται η συμμετοχή , 1970 – 2005 Δύο ψηφιακές εκτυπώσεις Δωρεά του καλλιτέχνη , 2007

Η δουλειά του Θόδωρου μπορεί να χωριστεί χονδρικά σε δύο περιόδους: την περίοδο πριν από τη δεκαετία του ’60, όταν δεν ζούσε στην Ελλάδα, και την περίοδο μετά την επιστροφή του, η οποία συνέπεσε με τη Χούντα των Συνταγματαρχών. Σε έναν βαθμό, το έργο του αναγεννήθηκε μετά τη δεκαετία του 1960. Η κλασική και, κατά μία έννοια, “μονότονη” (πολλά τα εισαγωγικά εδώ) γλυπτική που είχε επιλέξει να δημιουργεί, έπαψε να τον εκφράζει, καθώς συνειδητοποίησε ότι όχι μόνο δεν αντιπροσώπευε τον δρόμο που θα ακολουθούσε η τέχνη τα επόμενα χρόνια, αλλά δεν κάλυπτε πλέον ούτε τον ίδιο. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι εγκατέλειψε τη γλυπτική – το ακριβώς αντίθετο. Ο Θόδωρος κατόρθωσε να εξελίξει την έννοια, τον όρο και το ίδιο το είδος της γλυπτικής όσο λίγοι καλλιτέχνες της εποχής του, με μια «αντι-θεαματική» (όπως του άρεσε να λέει) προσέγγιση.

Χειρισμός ΧΙΙΙ, 1974 – 1977 Χειρισμός της μυϊκής δύναμης/ενέργειας του θεατή/αγοραστή της τέχνης Μικτή τεχνική

Αρχικά, ο χώρος δεν ακολουθεί μία μοναδική διαδρομή που μπορεί κανείς να προχωρήσει γραμμικά. Οι συντελεστές της έκθεσης έχουν διαχωρίσει 11 ξεχωριστές ενότητες, όχι μόνο με βάση την τέχνη του αλλά, κυρίως, με βάση την ατμόσφαιρα και τις διαφορετικές εκφάνσεις της. Ωστόσο, ο στόχος τους δεν είναι η απομονωμένη παρουσίαση αυτών των ενοτήτων, αλλά η αντιπαράθεση και η συνδιαλλαγή του βλέμματος μέσα στον χώρο. Τα βήματα μπρος και πίσω που θα χρειαστεί να κάνει κάποιος ή η ελευθερία που προσφέρει η τοποθέτηση των έργων είναι από τα μεγαλύτερα προτερήματα της έκθεσης. Στην είσοδο, για παράδειγμα, μας υποδέχεται το πρώτο “διαφορετικό” έργο του Θόδωρου, το «Αντί για έργο γλυπτικής», το οποίο λειτουργεί ως το μανιφέστο του για αυτή τη νέα περίοδο της δουλειάς του.

Γιάννης Παπαδόπουλος, Εκδόσεις ΟΜΠΛΟΣ, Άντι για έργο γλυπτικής (επανεμφάνιση), 2025 Έντυπο με το κείμενο “Αντί για έργο γλυπτικής” του γλύπτη Θόδωρου, τυπογραφικές πλάκες.

Δίπλα ακριβώς, ο Γιάννης Παπαδόπουλος τυπώνει σε χαρτί την ψυχή και την ουσία του έργου του Θόδωρου, δημιουργώντας ένα νέο τυπογραφικό έργο τέχνης από ένα έργο διαφορετικού υλικού. Με αυτόν τον τρόπο, αναδεικνύει και εξυψώνει απόλυτα τον ίδιο τον καλλιτέχνη και τη ρίζα των ιδεών του.

Μπαίνοντας βαθύτερα στον χώρο, θα αναγνωρίσουμε γνώριμες φιγούρες – σε όλα τα υλικά και τις μορφές. Ανάμεσά τους, ξεχωρίζει το Ρόπαλο της Ματράκ-Φαλλός, το εμβληματικό σύμβολο του Θόδωρου, που έχει λειτουργήσει τόσο ως αυτόνομο έργο τέχνης όσο και ως εργαλείο ή προσθήκη για τη δημιουργία διαφορετικών μορφών τέχνης.

Αισθητική ή ο ευνουχισμός της ματράκ , 1978 – 1983 Μέταλλο Κληροδότημα του καλλιτέχνη στο ΕΜΣΤ

Για πρώτη φορά, το συναντάμε σε ένα έργο-σχόλιο για τη δολοφονία του φοιτητή Σωτήρη Πέτρουλα, όπου ο γλύπτης σχηματίζει ένα γκλοπ που “λιώνει”, επιτρέποντας στο κοινό να το αγγίξει και να συμμετέχει στο έργο. Αργότερα, αυτή η μορφή θα εξελιχθεί στη Ματράκ-Φαλλός, ένα στοιχείο που θα ενσωματώσει σε πολλά έργα του. Άλλοτε επιστρέφοντας στις ρίζες του ως τεχνίτης, χρησιμοποιώντας βασικά υλικά όπως ο τροχός, το σχοινί ή η κεραμική, άλλοτε ενσωματώνοντάς το σε κοσμήματα, φωτογραφίζοντάς το μαζί του ή ακόμα και μετατρέποντάς το σε μνημείο.

…Ο πηλός μας φέρνει πιο κοντά , 1997 Ξύλο, μέταλλο, πηλός, ύφασμα Κληροδότημα του καλλιτέχνη στο ΕΜΣΤ

Το συγκεκριμένο δημιούργημα βρήκε τη θέση του στην τέχνη του Θόδωρου μέσα από πολλούς τρόπους, κυρίως γιατί εξέφραζε απόλυτα τη νοοτροπία του και τη στάση του απέναντι στην κοινωνική κριτική, καθώς και τον σχολιασμό της εξουσίας – είτε αυτή είναι καλλιτεχνική, πατριαρχική ή κρατική. Αξίζει να σημειωθεί ότι η λέξη “ματράκ” στα γαλλικά σημαίνει το γκλοπ του αστυνομικού, ενώ στα ελληνικά είναι το σπίτι του γλύπτη. Αυτή ακριβώς η ισορροπία, η αμφισημία μεταξύ καταστροφής και δημιουργίας, διαπερνά συνολικά το έργο του Θόδωρου και το καθιστά πιο επίκαιρο από ποτέ.

Πρόταση για μνημείο στον γνωστό…, 1970 Μέταλλο, ξύλο, σχοινί Κληροδότημα του καλλιτέχνη στο ΕΜΣΤ

Οι πρώτες, αλλά και οι μετέπειτα, επιτελέσεις του κατέχουν σημαντικό μέρος της έκθεσης, και δικαίως. Μετά από ένα σημείο, ο Θόδωρος συγκέντρωνε σε κάθε έργο του κάτι από όλες τις πτυχές της τέχνης και της ζωής, με τη διαδικασία της δημιουργίας, την κινηματογράφηση ή, καλύτερα, την καταγραφή της, να τον απασχολεί βαθιά.

Για εκείνον, η καταγραφή δεν ήταν απλώς μια πράξη αρχείου, αλλά ένας τρόπος να διασφαλίσει ότι το έργο του θα αφήσει ένα αιώνιο, μουσειακό αποτύπωμα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περφόρμανς του για το «Αντι-θεαματικό Θέατρο», όπου κατασκεύαζε μεταλλικούς κύβους και τοποθετούσε μέσα τους τα μαντήλια με τον ιδρώτα του – μαντήλια που χρησιμοποιούσε για να σκουπίζει το πρόσωπό του κατά τη διάρκεια της επιτέλεσης. Οι κύβοι αυτοί δεν έχουν ανοιχτεί ποτέ. Το έργο που παρουσιάζεται στην έκθεση περιέχει ακόμα, κλειδωμένα μέσα του, τα μαντήλια με τον ιδρώτα του καλλιτέχνη από εκείνη τη μέρα, μεταξύ 1963-1965, όπου επιτελούσε αυτήν την πράξη. Ένα έργο-σχόλιο πάνω στη σωματικότητα, τη φθορά, αλλά και τη διατήρηση της στιγμής, που παραμένει ανέγγιχτο στον χρόνο, προσκαλώντας τον θεατή να αναλογιστεί τι σημαίνει πραγματικά η ζωντανή μνήμη μέσα στην τέχνη.

Η έκθεση συνεχίζει με έργα όπως ο «Ήχος της Γλυπτικής», όπου ο Θόδωρος συνδυάζει την αγάπη του για τα βινύλια, τον ήχο και την έννοια της γλυπτικής σε ένα πολυδιάστατο έργο. Παράλληλα, παρουσιάζεται αρχειακό υλικό από τις εμφανίσεις του στην οθόνη και την τηλεόραση, καθώς και έντυπα που αναδεικνύουν τη συνεχή προσπάθεια και την αφοσίωσή του στη δημιουργία θεσμών γύρω από την τέχνη και τον πολιτισμό. Όλα αυτά στεγάζονται σε έναν ξεχωριστό χώρο, που ο Γιώργος Σχιζάκης χαρακτήρισε ως «τον εγκέφαλο της έκθεσης».

Οι αρχιτέκτονες της Φάλαινας (Ίρις και Λήδα Λυκουριώτη), Άλογο- Μισοφέγγαρo, 2025 (3D μακέτα) Ξύλο Συνεργάτιδα σχεδιασμού: Αναστασία Δημουλάκη Κατασκευή: Δημήτρης και Γιώργος Δόβελος

Στο κέντρο του δωματίου δεσπόζει το έργο των Wale Architects, μια ιδιόμορφη τραμπάλα, η οποία λειτουργεί όχι μόνο ως γλυπτό αλλά και ως έπιπλο, όπου οι επισκέπτες μπορούν να καθίσουν. Αυτό το έργο ενώνει τη σύγχρονη αρχιτεκτονική ματιά των δημιουργών του με την αγάπη του Θόδωρου για τους τεχνίτες, αναδεικνύοντας τη στενή σχέση μεταξύ καλλιτεχνικής σύλληψης και χειρωνακτικής κατασκευής.

Η εκπομπή του, «Τηλε-χειρισμοί» στην ΕΡΤ, αποτελεί ακόμη μία απόδειξη της πρωτοπορίας του, ενώ το «One Man Sculpture Show» είναι, ίσως, η στιγμή όπου όλες οι έννοιες της γλυπτικής, όπως τις αντιλαμβανόταν ο ίδιος, βρήκαν την απόλυτη θέση τους. Το πιο ολικό και, κατά μία έννοια, το πιο εντυπωσιακό του έργο βρίσκεται αυτούσιο στον χώρο του μουσείου και σε αποχαιρετά λίγο πριν εισχωρήσεις στο τελευταίο κομμάτι της έκθεσης: τον «ΚΗΠΟ».

Νίκος Αρβανίτης, de gustibus non disputandum est, 2025 Ηχητική εγκατάσταση με ραδιόφωνα, μικρόφωνα, συσκευή καταγραφής ήχου, σταθμό ενέργειας με φωτοβολταϊκό στοιχείο, αυτοσχέδιο καρότσι μεταφοράς, αρχειακά αποσπάσματα από τη ραδιοφωνική εκπομπή Η άλλη σκέψη που πραγματοποιούσε ο Θόδωρος με το Τρίτο Πρόγραμμα της ΕΡΑ το 1988

Εκεί, όλα τα μεγάλα ή μικρά, εξωτερικού ή εσωτερικού χώρου έργα του Θόδωρου έχουν τοποθετηθεί πάνω στο πράσινο γκαζόν που οι επισκέπτες καλούνται να περπατήσουν. Από τον «Πήγασο» μέχρι την «Περικεφαλαία Αυτοκτονίας», από το διαδραστικό έργο του Νίκου Αρβανίτη, όπου οι συχνότητες ραδιοσταθμών παίζουν αδιάκοπα ως φόρος τιμής σε ένα δημόσιο γλυπτό που ήθελε να δημιουργήσει ο Θόδωρος με όλους τους ραδιοφωνικούς σταθμούς της Αθήνας, μέχρι τα πορτραίτα του ίδιου και της γυναίκας του, που κοσμούν τον τοίχο της εξόδου, η έκθεση του ΕΜΣΤ κλείνει ακριβώς όπως άρχισε: Με μια αίσθηση ελπίδας και ένα αίσθημα θαυμασμού που σε πλημμυρίζει, γιατί υπήρξαν καλλιτέχνες σαν τον Θόδωρο – που δεν ήθελαν ποτέ να σταματήσουν να αλλάζουν, αλλά δεν ξέχασαν ποτέ ποιοι ήταν.

Περικεφαλαία αυτοκτονίας, 1964 Μικτή τεχνική Κληροδότημα του καλλιτέχνη στο ΕΜΣΤ

Λίγο πριν το τέλος, η Καλλιτεχνική Διευθύντρια του Μουσείου, Κατερίνα Γρέγου, μας είπε εκείνη δυο πράγματα που πάντα ξεχωρίζει, και της κάνουν εντύπωση κάθε φορά που βλέπει την έκθεση. Η διάθεση συνεχούς αυτοκριτικής που είχε ο Θόδωρος αλλά και το μόνιμο χιούμορ με το οποίο προσέγγιζε την τέχνη. Φεύγοντας από εκεί αυτά τα δύο είναι τα πράγματα που ίσως να έχουν και την περισσότερη σημασία – και στην έκθεση και στην τέχνη.