Εντοπίζοντας τα ίχνη της αθηναϊκής πολυκατοικίας

To 2018 ο Γερμανός αρχιτέκτονας Kilian Schmitz – Hubsch και ο φωτογράφος Δημήτρης Κλεάνθης ξεκίνησαν τους περιπάτους στον πολεοδομικό πυρήνα της Αθήνας (σε μια έκταση περί των 40 τετραγωνικών χιλιομέτρων) αναζητώντας τις γενεσιουργές μαρτυρίες της αθηναϊκής πολυκατοικίας. Η έρευνα τους, εκτός από τους δρόμους της πρωτεύουσας «εισέβαλλε» σε διαμερίσματα, ανέβηκε σε σκάλες, μπαλκόνια και ταράτσες, κατέβηκε σε υπόγεια και πίσω αυλές, τεκμηριώθηκε στα αρχεία του Μουσείου Μπενάκη, μέσα σε ιδιωτικές συλλογές αρχείων και στα χαοτικά αρχεία του Δήμου Αθηναίων. Και τελικά, πέντε χρόνια μετά συγκρότησε μια στιβαρή καταγραφή του φαινομένου της αθηναϊκής πολυκατοικίας· η οποία μετά την έκδοση της σε βιβλίο το 2023 αναδεικνύεται και σε μια έκθεση του Goethe Institute στο πλαίσιο της σειράς εκδηλώσεων «Heritage in Focus».

Στο φουαγιέ του αμφιθεάτρου Goethe Institute εκτίθενται χαρακτηριστικά δείγματα αυτού του ερευνητικού χρονικού στον οικιστικό ιστό της Αθήνας όπου διακρίνονται πολυκατοικίες από το 1930 έως το 1975, με την υπογραφή εμβληματικών αρχιτεκτόνων όπως οι Μπίρης, Βικέλας, Ζενέτος, Βαλσαμάκης, Μιχαηλίδης, Πικιώνης, Φωτιάδης, Βαλέντης (και τόσοι άλλοι) οι οποίοι συνέβαλαν στην διάδοση της τυπολογίας της πολυκατοικίας στην Αθήνα.

Στην επικράτεια της Πατησίων, η πολυκατοικία των Ιππόλυτου Παπαηλιόπουλου και του Αχιλλέα Πάνου. (1959-61)

Όλα ξεκίνησαν όταν ο Kilian Schmitz – Hubsch επισκέφθηκε την κατοικία του ζεύγους Σουζάνας και Δημήτρη Αντωνακάκη στην οδό Εμμανουήλ Μπενάκη στο πλαίσιο μιας ξενάγησης Γερμανών φοιτητών αρχιτεκτονικής στην Αθήνα. «Ήταν η συνάντηση με ένα κτήριο το οποίο ήταν ικανό να φορτίσει το γύρω αστικό περιβάλλον και συνάμα να λειτουργήσει ως μια διαφωνία, ένα είδος αντίστασης ενάντια σε ό,τι συνέβαινε ή είχε συμβεί γύρω του. Ήταν η πρώτη φορά που συνειδητοποίησα ότι σε αυτή τη φαινομενικά αμετάβλητη πόλη υπήρχαν συγκεκριμένα κτήρια που μπορούσαν να διαβαστούν ως προτάσεις οι οποίες επηρέασαν και διαμόρφωσαν τον τύπο της πολυκατοικίας», εξηγεί ο Γερμανός αρχιτέκτονας, διευκρινίζοντας πως στην έρευνα του δεν αναζήτησε όμορφα κτήρια, αλλά κτήρια που λειτούργησαν σαν μηχανισμοί διασποράς στον τρόπο που αναπτύχθηκε η πόλη τόσο στο κέντρο της, όσο και προοδευτικά στα προάστια μετά την δεκαετία του ’70.

Γι’ αυτό, όπως διευκρινίζει ο Kilian Schmitz – Hubsch αλλά και ο φωτογράφος της έκθεσης (και της έκδοσης), Δημήτρης Κλεάνθης επέμειναν σθεναρά στη αποτύπωση των πολυκατοικιών όπως είναι σήμερα – αντί να κάνουν χρήση φωτογραφιών αρχείου – προκειμένου να καταδείξουν την φθορά του χρόνου, τις αλλοιώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης πάνω στο σώμα τους· ακριβώς για να καταδείξουν τον βαθμό με τον οποίο αφομοιώνονται στη μεταβαλλόμενη γεωμετρία της πόλης.

Από τη γειτονιά των Εξαρχείων, της Κυψέλης και των Ιλισίων έως τα πιο αστικά τόξα του Κολωνακίου, της Βασιλίσσης Σοφίας, της Διονυσίου Αρεοπαγίτου, της Πλάκας εντοπίζονται και καταγράφονται 76 κτήρια από τις τρεις φάσεις ανάπτυξης της πολυκατοικίας – τις μεσοπολεμικές πολυκατοικίες που ακολούθησαν τους όρους και την αισθητική δόμησης του Μοντέρνου Κινήματος, τις μεταπολεμικές μέχρι τα 1960 και την τελευταία 15ετία, 1960-1975 που οδήγησε τον τύπο της πολυκατοικίας στη μαζική αρχιτεκτονική.

Άποψη από την είσοδο της πολυκατοικίας με την υπογραφή του Δημήτρη Παπαζήση στη οδό Ξανθίππου στο Κολωνάκι.

Η έκθεση φωτίζει πτυχές όχι μόνο του αρχιτεκτονικού αλλά και του κοινωνικού φαινομένου που ευνόησε την δημιουργία και την διασπορά της πολυκατοικίας. Όπως παρατηρεί η αρχιτέκτονας Μυρτώ Κιούρτη, κατά την παρέμβαση της στην παρουσίαση της έκθεσης του Goethe Institute «στην Ελλάδα θεωρούμε ότι οι Έλληνες αρχιτέκτονες δεν μπόρεσαν να επηρεάσουν το πώς εξελίχθηκε η σύγχρονη Αθήνα. Αυτό οφείλεται στο ότι δεν μπόρεσαν ποτέ να εφαρμόσουν μεγάλης κλίμακας πολεοδομικό σχεδιασμό ή να κατασκευάσουν μεγάλης κλίμακας συγκροτήματα κατοικιών όπως έκαναν οι συνάδελφοί τους σε άλλες μητροπόλεις της Ευρώπης και της Αμερικής. Συνήθως, αυτό το θεωρούμε προβληματικό αλλά τα τελευταία χρόνια υπάρχει μια αναθεώρηση αυτής της άποψης. Καταρχάς, σημαντικοί ιστορικοί όπως ο Γιώργος Δερτιλής έχουν επισημάνει πως η μικρή ισχύς του ελληνικού κράτους και η αδυναμία του να κάνει μεγάλης κλίμακας έργα μέσα στην πόλη οφείλεται σε ένα πολύ ενδιαφέρον καθεστώς που καθόρισε την σύγχρονη ελληνική κοινωνία: Τη μικρή γαιοκτησία», σημειώνει η κ. Κιούρτη παραπέμποντας στο, γνωστό σε όλους, μοντέλο της αντιπαροχής όπου οι ιδιοκτήτες γης συμμετείχαν τόσο στην κατασκευή όσο και στον σχεδιασμό της πολυκατοικίας.

«Οι Έλληνες αρχιτέκτονες βίωσαν τραυματικά την παρέμβαση των πελατών στο έργο τους, ως συμβιβασμό και ως απόρριψη των ιδεών τους. Στην πραγματικότητα, όμως, αν παρατηρήσουμε το πώς εξελίχθηκαν οι κατόψεις των πολυκατοικιών μέσα στα χρόνια – όπως μας δείχνει ο Kilian – θα δούμε ότι σταδιακά πολλές από τις πρωτοπόρες προτάσεις των αρχιτεκτόνων έγιναν σταδιακά αποδεκτές και εδραιώθηκαν» συμπληρώνει· διευκρινίζοντας ότι παρότι οι περισσότερες πολυκατοικίες της Αθήνας δεν χτίστηκαν από αρχιτέκτονες, αλλά από μηχανικούς άλλων ειδικοτήτων και εργολάβους, τελικά ακολούθησαν πιστά τα πρότυπα των αρχιτεκτόνων με μικρές παραλλαγές, κερδίζοντας την αποδοχή των κατοίκων.

Έργο των Δημήτρη Φατούρου και Κωνσταντίνου Μιχαηλίδη στην Κυψέλη (1955-56).

Σε αυτό το πολύτιμο έργο εστιάζει και η έκθεση όπου η αθηναϊκή πολυκατοικία δεν είναι παρά είναι ένας κυτταρικός οργανισμός σε πλήρη διαδικασία αναπαραγωγής με βασική αφετηρία τις μορφές του Μπάουχαους και της απλής γεωμετρίας.

Ο Kilian Schmitz – Hubsch τονίζει πως οι συνέχειες πολυκατοικιών στην Αθήνα διαμορφώνουν τελικά ένα αδιάσπαστο σύνολο «όπου τίποτα δεν κατοικεί εκτός αυτού. Αυτές είναι οι στιγμές που η Αθήνα εμφανίζεται ελκυστική και υποσχόμενη γιατί είναι βέβαιο πως οτιδήποτε διατηρείται στο σύνολο του συμπεριλαμβάνει κάθε όνειρο, κάθε ελπίδα και κάθε δυσκολία μιας ζωντανής πόλης». Όπως προσθέτει και η συνάδερφός του Μυρτώ Κιούρτη «η πραγματική ομορφιά της πόλης έχει να κάνει με το πώς αυτή κατοικείται. Form follows function. Η Αθήνα, λοιπόν, είναι μια γοητευτική πόλη, για πολλούς όμορφη, όχι επειδή έχει ωραία κτήρια αλλά επειδή έχει ωραία ζωή».