Στην έκθεση – αφιέρωμα για τα 50 χρόνια του ΔΗΠΕΘΕ Κρήτης

Γονατισμένος μπροστά σε βωμό, ο Αλέξης Μινωτής, στο ρόλο του Αβραάμ, κάνει δέηση θυσίας. Είναι καλοκαίρι στα Χανιά, είναι 1974 και είναι ένα σπάνιο παραστατικό στιγμιότυπο από την πρώτη χειρονομία της ελληνικής περιφέρειας να φέρει το θέατρο τις τοπικές κοινωνίες. Καθώς ακολουθείς την διαδρομή της έκθεσης που μόλις εγκαινιάστηκε στην Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων με τίτλο «ΔΗΠΕΘΕ Κρήτης – 50 χρόνια θέατρο – Ένα ζωντανό αρχείο», αυτή η εικόνα θα αναδειχθεί στο εναρκτήριο από εκατοντάδες σκηνικά τεκμήρια που φώτισαν την ‘αρχαιότερη’ ιστορία περιφερειακού θεάτρου στη χώρα μας.
Κι ίσως η ορολογία του «αρχαιότερου» να μην είναι υπερβολική, αφού όπως επισημαίνει ο επιμελητής της έκθεσης και εικαστικός Αντώνης Βολανάκης, το λογότυπο της (τότε) Εταιρείας Θεάτρου Κρήτης (που μετεξελίχθηκε στο ΔΗΠΕΘΕ) άντλησε την εικονογραφία της από το σφραγιστικό δαχτυλίδι στον τάφο των Ισοπάτων: Έναν τελετουργικό Χορό γυναικών με μινωϊκό ένδυμα, σε έκκληση κάποιας θεότητας. Κι όταν μιλάμε για τελετουργία, μιλάμε για τον, εξ αίματος, πρόγονο της θεατρικής πράξης.

Πλάνο από την πρώτη παράσταση της Θεατρικής Εταιρείας Κρήτης “Η θυσία του Αβραάμ” με τον Αλέξη Μινωτή.

Αντλώντας από την δομική διάταξη του κτηρίου της Πινακοθήκης Χανίων που παραπέμπει σε καρίνα πλοίου, η εκθεσιακή περιπλάνηση στους σταθμούς μισού αιώνα μετατρέπεται «σε ένα όχημα που μας ταξιδεύει, εξηγώντας πως το θέατρο μας μετακινεί και μας συγκινεί», παρατηρεί ο επιμελητής Βολανάκης. Τα ερεθίσματα γύρω μας μοιάζουν ανεξάντλητα: Από τα κοστούμια της «Πανώριας» – που στο φωτογραφικό στιγμιότυπο αναγνωρίζεις να φορά η Κάτια Δανδουλάκη με την Ελένη Ζαφειρίου στο πλευρό της – στον «Κούρο» (του 1977) στην έξοχη αφαιρετική αισθητική σκηνογραφία του Γιώργου Ανεμογιάννη, στην «Ερωφίλη» του μεγάλου δασκάλου, Γιώργου Μιχαηλίδη με τη Σοφία Σπυράτου στον ομώνυμο ρόλο, στην κάθοδο του ιστορικού «Αμφιθεάτρου» του Σπύρου Ευαγγελάτου με τον «Στάθη» (1988), μέχρι την σκηνογραφική παρουσία του Νίκου Αλεξίου για την παράσταση «Άλλα ντ’ άλλα» (1998) – ο οποίος δέκα χρόνια αργότερα θα εκπροσωπούσε την Ελλάδα στην Μπιενάλε της Βενετίας.

Το πέρασμα όλων από τα Χανιά και το θέατρο της Κρήτης αποτυπώνεται μέσα από μια ποικιλία 750 αντικειμένων – μακέτες, φωτογραφίες, σκηνικά γλυπτά, ηχητικά αρχεία, κοστούμια (που σε προκαλούν να αγγίξεις για να αφουγκραστείς μιαν άλλη εποχή ενδυματολογικής φιλοσοφίας) και σηματοδοτούν μόνον ένα ελάχιστο δείγμα από τα 30.000 αντικείμενα που συνιστούν το αρχείο του ΔΗΠΕΘΕ Κρήτης εδώ και 50 χρόνια.

Πλάνο από την παραγωγή της Εταιρείας Θεάτρου Κρήτης «Κούρος», σε σκηνοθεσία Μιχάλη Μπούχλη, σκηνογραφικό και ενδυματολογικό σχεδιασμό του Γιώργου Ανεμογιάννη.

Κάθε ενότητα της έκθεσης προσεγγίζει και μια διαφορετική περίοδο εξέλιξης του οργανισμού: Από τη Μεταπολίτευση, τη «γέννηση της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας», (όπως αγαπά να επισημαίνει ο Αντώνης Βολανάκης), στα χρόνια επανασύνδεσης του θεάτρου με την Κρητική αναγεννησιακή δραματουργία (χωρίς να χάνεται η επαφή με το νεοελληνικό θέατρο και το διεθνές ρεπερτόριο), στη διείσδυση του θεάτρου στην ενδοχώρα του νησιού, στη γέννηση του ΔΗΠΕΘΕ Κρήτης ως το αφετηριακό σημείο του θεσμού των ΔΗΠΕΘΕ από την (τότε) υπουργό Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη, μέχρι τις παραστάσεις μεγαλύτερου κοινού στο άνοιγμα της νέας χιλιετίας και τη σημερινή ώσμωση της ιστορικής συνέχειας με το σύγχρονο ανανεωμένο ρεπερτόριο – που βρίσκει πολύ συχνά ανταπόκριση και στα θέατρα της Αθήνας.

Η ιδέα του εγχειρήματος γεννήθηκε το 2019, όταν η καλλιτεχνική διευθύντρια του ΔΗΠΕΘΕΚ, Έφη Θεοδώρου – άρτι αφιχθείσα από την αθηναϊκή σκηνή – ανακάλυψε στα υπόγεια του Βενιζέλειου Ωδείου μια σιωπηρή αφήγηση της ιστορίας του. Η σκέψη για «μια μεγάλη εγκατάσταση, μια παράσταση των παραστάσεων του ΔΗΠΕΘΕ» δεν άργησε να αναζητήσει υλοποίηση – μπαίνοντας δυστυχώς σε παύση εξαιτίας της πανδημίας.
Τελικά, η έρευνα στο αρχείο του οργανισμού ξεκίνησε πριν από ένα χρόνο από τον Αντώνη Βολανάκη, δίνοντας της σήμερα την πληθωρική μορφή που θα εγκατασταθεί μέχρι και το τέλος Απριλίου στην Πινακοθήκη Χανίων.

Η καλλιτεχνική διευθύντρια του ΔΗΠΕΘΕΚ, Έφη Θεοδώρου.

Παρόλα αυτά, η έκθεση «ΔΗΠΕΘΕ Κρήτης – 50 χρόνια θέατρο – Ένα ζωντανό αρχείο» δεν μοιάζει να σηματοδοτεί ένα μεμονωμένο εικαστικό συμβάν – μα κάτι ανώτερο. Καταρχάς, την υπόμνηση του τρόπου πως μια τοπική κοινωνία συγκροτείται για να αντιμετωπίσει τις πληγές της μέσω της τέχνης. Η ίδρυση της Εταιρείας Θεάτρου Κρήτης συλλαμβάνεται από τον φωτισμένο Κρητικό ψυχίατρο Δημήτρη Καρτάκη που, εν μέσω μιας «επιδημίας» αυτοκτονιών στην περιοχή στα 70’s, επιδιώκει να δώσει μια διέξοδο ψυχικής ανακούφισης στους Κρήτες. Σε συνεργασία με προβεβλημένους συμπατριώτες του καλλιτέχνες, όπως ο Αλέξης Μινωτής, ο Μάνος Χατζιδάκις, ο Μάνος Κατράκης και μια ομάδα 320 ακόμα ατόμων, στη διάρκεια της Δικτατορίας, προχωρούν σε ένα συλλογικό σχήμα που, για τον Αντώνη Βολανάκη, σηματοδοτεί μια πολιτική πράξη: «Συνήθως οι άνθρωποι αναζητούν πνευματικούς ταγούς για να προωθήσουν λύσεις στα προβλήματα τους· όμως, η περίπτωση της ΕΘΕΚ ανατρέπει αυτό το αφήγημα, γιατί όλα συνέβησαν μέσα από μια συλλογική βάση».

Την ίδια ώρα, η καλλιτεχνική διευθύντρια του ΔΗΠΕΘΕΚ, Έφη Θεοδώρου επισημαίνει πως το θέατρο των Χανίων όχι μόνο επέβαλλε την ιδέα των ΔΗΠΕΘΕ στο Υπουργείου Πολιτισμού, αλλά έρχεται ως επικύρωση της σημασίας ενός ολόκληρου θεσμού. «Η έκθεση γιορτάζει και την ανθεκτικότητα των ΔΗΠΕΘΕ, την επιβίωση τους μέσα στο χρόνο, την αξία του πειράματος γι’ αυτό και είναι ένα ζωντανό παράδειγμα επαναπροσδιορισμού μας, μέσα από την ύψιστη πράξη εξωστρέφειας του θεάτρου».

Οι ηθοποιοί Χρήστος Βαλβανίδης, Μαρία Ζαχαρία, Μπέτυ Βαλάση και Λευτέρης Τζουλάκης διαφημίζουν στους δρόμους της πόλης την παράσταση «Ο Κατζούρμπος» σε σκηνοθεσία Κωστή Μιχαηλίδη.

Στους τοίχους της Δημοτικής Πινακοθήκης Χανίων δεν θα συναντήσει κανείς μόνο υλικά, άρρηκτα συνδεμένα με τη θεατρική πράξη, αλλά και σημάδια του κοινωνικού απόηχου τους. Δεν μπορείς παρά να σταθείς στις ασπρόμαυρες φωτογραφίες όπου κομβόϊ με αγροτικά φορτηγά αποβιβάζουν θεατές από ολόκληρη την Κρήτη για να παρακολουθήσουν μια παράσταση: Καρέκλες ψάθινες (σε άλλα στιγμιότυπα και πλαστικές), αντί για θεατρικές πλατείες προαύλια γεμάτα χώμα και βότσαλο, γυναίκες κι άνδρες που ποζάρουν περήφανα με τους γνωστούς ηθοποιούς των παραστάσεων. Δεν μπορείς παρά να μην αναρωτηθείς τι κάνει εκεί μια παλιά γραφομηχανή, η πρώτη που τέθηκε στην υπηρεσία του ΔΗΠΕΘΕΚ το 1973.

«Είναι πολλαπλή η σημασία αυτών των τεκμηρίων, γιατί αποτελούν ένα κομμάτι της ιστορίας του νησιού. Στο δημόσιο χώρο εκφράστηκαν οι προσδοκίες των ανθρώπων για το θέατρο, όλα αυτά είναι και δικά τους πράγματα, είναι οικεία, είναι ένα παράλληλο σύμπαν με την ιστορία της πόλης. Κι αν στο εξωτερικό κάνουμε λόγο για τους citizens scientists, εδώ – γιατί όχι – να αναζητήσουμε τους συγγενείς μας στα καθίσματα των θεατών, να γίνουμε για λίγο ερευνητές της σχέσης μας με το θέατρο».

Ο εικαστικός και επιμελητής της έκθεσης Αντώνης Βολανάκης.

Διόλου τυχαίο, λοιπόν, που η περαιτέρω αξιοποίηση αυτού του πλούτου αφορά στους στόχους της Δημοτικής Αρχής της πόλης, αφού σύμφωνα με το δήμαρχο Χανίων Παναγιώτη Σημανδηράκη αναπτερώνει «το όραμα για το μέλλον του ΔΗΠΕΘΕΚ». Προαναγγέλλοντας, έτσι, μετά τη στέγαση του ΔΗΠΕΘΕΚ στο Θέατρο «Μίκης Θεοδωράκης», τη δημιουργία ενός Θεατρικού Μουσείου Κρήτης και στο ενδιάμεσο τη δέσμευση άλλων αποθηκευτικών χώρων περιμετρικά των Χανίων για το σπουδαίο απόθεμα του ΔΗΠΕΘΕ. Αναδεικνύοντας, εν ολίγοις, την τωρινή έκθεση της Πινακοθήκης Χανίων ως ένα εφαλτήριο για την δημιουργία περιοδικών εκθέσεων για το θέατρο στην πόλη. Με την ίδια αντίληψη «ενσωμάτωσης του θεάτρου στην τοπική μνήμη» προσέρχεται και ο αντιδήμαρχος Πολιτισμού Χανίων Γιάννης Γιαννακάκης, παρατηρώντας ακριβώς όσα και οι δημιουργοί της: «Η έκθεση δεν απευθύνεται στον θεατρικό κόσμο, αλλά συνομιλεί με όλη την πόλη», επισημαίνει.

Ο Αντώνης Βολανάκης ξεναγεί το δήμαρχο Χανίων Παναγιώτη Σημανδηράκη στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων.

Εκτός από το παραστασιακό έργο του ΔΗΠΕΘΕ Κρήτης, η διευθύντρια του Έφη Θεοδώρου εξακολουθεί να αφουγκράζεται την αναγκαία επίδραση του στην κοινωνική επικράτεια: Τη σύνδεση των παραστάσεων με τους αρχαιολογικούς χώρους του νησιού (μια ιδέα που υπηρετεί από την πρώτη στιγμή των καθηκόντων της), την ανάπτυξη στενότερων σχέσεων με την ενδοχώρα- «ακόμα και με το θαμώνα του καφενείου» – την τοπική παραγωγή θέατρου και την εξαγωγή του στις κεντρικές σκηνές της Αθήνας – «μ’ αυτόν τον τρόπο επιτελείται η περιφερειακή πολιτισμική πολιτική, το θέατρο πρέπει να έχει τις ρίζες του στην Κρήτη και τα κλαδιά του στην ελληνική επικράτεια», λέει – τα πλείστα εκπαιδευτικά εργαστήρια που εμπλέκουν Άτομα με Αναπηρία, εφήβους στο όριο της παραβατικότητας και για πρώτη φορά τρόφιμους από σωφρονιστικά καταστήματα του νησιού. Σταθερά στον πυρήνα του σχεδιασμού της είναι η συνομιλία του ΔΗΠΕΘΕΚ με το μεγάλο κοινό.

«Πρέπει να έρθουμε ξανά για να τα δούμε πιο αναλυτικά» λένε, μεταξύ τους, κάποιοι επισκέπτες στη διάρκεια των εγκαινίων, επιβεβαιώνοντας πως εκθέσεις σαν κι αυτήν λειτουργούν ως χειρονομίες προσέγγισης του ευρύτερου κοινού της πόλης.

Ο αντιδήμαρχος Πολιτισμού Χανίων Γιάννης Γιαννακάκης κατά την ομιλία του στα εγκαίνια της έκθεσης.

Μπροστά στην ενότητα των παιδικών παραγωγών του ΔΗΠΕΘΕΚ.

Κατάμεστη η Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων τη βραδιά των εγκαινίων.