Βερενίκη: Ο Ρομέο Καστελούτσι σκηνοθετεί την Ιζαμπέλ Ιπέρ στη Στέγη

Ο σπουδαίος Ιταλός σκηνοθέτης Ρομέο Καστελούτσι και ένα από τα πιο ριζοσπαστικά κείμενα της Δυτικής λογοτεχνίας. Η «Βερενίκη» του Ρακίνα μεταμορφώνεται από μια Ιζαμπέλ Ιπέρ όπως δεν την έχουμε ξαναδεί, με τους ανδρικούς ρόλους να στέκονται γύρω της ως βουβά πρόσωπα και τον θρήνο του χαμένου έρωτά της να αντηχεί μέσα μας και γύρω μας. H Βερενίκη του Καστελούτσι, σε συμπαραγωγή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, παρουσιάζεται στην Κεντρική Σκηνή από 26 έως 30 Μαρτίου και μας κάνει να αναρωτηθούμε τι είναι πιο ζωντανό; Αυτό που ζούμε ή αυτό που φανταζόμαστε;

«Ο έρωτας είναι το Θέατρο της Σκληρότητας» λέει ο Καστελούτσι με αυτή την παράσταση, όπου μια λαβωμένη ηρωίδα απεκδύεται το βασιλικό πέπλο της και 14 άνδρες παίρνουν αποφάσεις ερήμην της. Η Βερενίκη παρουσιάζεται ως το ακίνητο και κεντρικό σημείο του χάους και ως η αρχή ενός τυφώνα που μας συμπαρασύρει. Όπως γράφει η Libération: «Η ηθοποιός και ο σκηνοθέτης σκάβουν βαθιά. Εξερευνούν τον εφιάλτη της απουσίας».

Η Βερενίκη είναι ένα μανιφέστο έρωτα και απώλειας, που συνορεύει με την αλήθεια και το όνειρο, την τρυφερότητα και την τρέλα. Ένα συγκλονιστικό σκηνικό σύμπαν σε δημιουργία του Καστελούτσι, με κοστούμια που μαγνητίζουν από τη διάσημη Ολλανδή σχεδιάστρια μόδας Iris van Herpen, ενώ η μουσική του Scott Gibbons συνθέτει μοναδικά τη μοναξιά και την εγκατάλειψη.

«Πραγματικά εισερχόμαστε στο αληθινό, στο σκοτάδι του σώματος, σε ό,τι παραμένει κρυμμένο από το δέρμα. Ένα θέατρο φτιαγμένο από αληθινά, ψεύτικα και φαντασιωμένα σώματα. Η παιδεία και η αγνότητα σηματοδοτούν τα όρια μιας ερωτικής νοσηρότητας που συνθλίβει τα σώματα: η βία είναι πλέον ενδοκρινική και τα φρένα είναι πιο ισχυρά από το γκάζι. Αυτή η ενέργεια δεν εκρήγνυται, καθώς συγκρατείται από ένα σώμα που δεν έχει πια λόγια. Γι’ αυτό και η Βερενίκη είναι ίσως η πιο ακίνητη, στατική και ανησυχαστική “τραγωδία” που έχει συλληφθεί ποτέ. Κι όμως, μας φέρνει δάκρυα στα μάτια, γιατί στη “Βερενίκη” –θα μπορούσε να πει κανείς– “είμαι εγώ”».

Την Τετάρτη 26 Μαρτίου μετά το τέλος της παράστασης θα πραγματοποιηθεί συζήτηση με τον Romeo Castellucci και την Isabelle Huppert.

Ρώμη, 79 μ.Χ. – Ο Τίτος, έχοντας επιστρέψει θριαμβευτής από τον Πρώτο Ιουδαϊκό Πόλεμο και μετά τον θάνατο του πατέρα του, Βεσπασιανού, ετοιμάζεται να τον διαδεχθεί ως Ρωμαίος αυτοκράτορας. Κατά τη διάρκεια της πολεμικής εκστρατείας έχει γνωρίσει τη Βερενίκη, μια Ιουδαία πριγκίπισσα της Κιλικίας, την οποία ερωτεύτηκε. Όταν εκείνη ανταποκρίνεται στον έρωτά του, αυτός αποφασίζει να επιστρέψει μαζί της στη Ρώμη και της υπόσχεται ότι θα την παντρευτεί. Ο φίλος και σύμμαχός του, Αντίοχος, βασιλιάς της Κομμαγηνής, είναι κι αυτός κρυφά ερωτευμένος με την πριγκίπισσα. Όταν πλησιάζει η μέρα του γάμου ανάμεσα στον Τίτο και τη Βερενίκη, ο Αντίοχος τής αποκαλύπτει τον έρωτά του και της εκμυστηρεύεται ότι θέλει να φύγει από τη Ρώμη για να μη χρειαστεί να παρευρεθεί στη γαμήλια τελετή. Ο Τίτος, στο μεταξύ, πληροφορείται την αντίθεση της Συγκλήτου και του ρωμαϊκού λαού στον γάμο του. Στην αυτοκρατορική Ρώμη, εν γένει, αποδοκιμαζόταν η ένωση του αυτοκράτορα με μια ξένη βασίλισσα και, επιπλέον, η δημοκρατική Σύγκλητος απεχθανόταν κάθε μορφή μοναρχίας. Ο Τίτος αναγκάζεται να αποκηρύξει τον γάμο του με τη Βερενίκη, αλλά επειδή δεν έχει το θάρρος να συζητήσει μαζί της τον λόγο του χωρισμού τους, στέλνει τον Αντίοχο να της ανακοινώσει την απόφασή του. Η Βερενίκη ορμάει τότε στα διαμερίσματα του Τίτου για να βεβαιωθεί ότι δεν πρόκειται για κάποια παρεξήγηση ή λάθος –τόσο σίγουρη ήταν για τον έρωτα του Τίτου στο πρόσωπό της– και εκεί συναντά κάποιους συγκλητικούς που έχουν έρθει για να συγχαρούν τον Τίτο επειδή επέλεξε το συμφέρον του κράτους με την απόφασή του να τη χωρίσει. Η Βερενίκη βρίσκει τον Τίτο να κλαίει. Απελπισμένη, θέλει να αυτοκτονήσει. Ο Τίτος αισθάνεται τότε συντετριμμένος. Η Βερενίκη, αντιλαμβανόμενη το βάθος των συναισθημάτων του Τίτου για εκείνη, επιλέγει να εγκαταλείψει τη Ρώμη και να απαρνηθεί τον έρωτα της ζωής της.

Ο Jean Racine (Ρακίνας, 1639–1699) ήταν ένας από τους σημαντικότερους Γάλλους θεατρικούς συγγραφείς του 17ου αιώνα, μαζί με τον Μολιέρο και τον Κορνέιγ. Στα έργα του, που αντλούν έμπνευση από την αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή γραμματεία, προσαρμόζει το σχήμα της τραγικής δράσης στις απαιτήσεις της κλασικής φόρμας και φωτίζει τα πάθη των ηρώων του που ορίζονται από το πεπρωμένο. Τα μεγαλύτερα έργα του είναι μελέτες γυναικών, ανάμεσά τους και η Βερενίκη (1670).

Ο Ρακίνας εμπνεύστηκε τη Βερενίκη από ένα πραγματικό ιστορικό γεγονός, τον έρωτα του Τίτου, γιου του Ρωμαίου αυτοκράτορα Βεσπασιανού, με τη Βερενίκη, Ιουδαία πριγκίπισσα της Κιλικίας, την οποία αγαπούσε κρυφά και ο φίλος και σύμμαχός του, Αντίοχος, βασιλιάς της Κομμαγηνής. Ο Ρακίνας θεωρούσε ότι αυτοί οι φλογεροί έρωτες μπορούσαν να μετατραπούν σε ένα θεατρικό έργο που θα διεγείρει θυελλώδη πάθη. Λέει χαρακτηριστικά ο ίδιος: «Το ύστατο χαίρε της Βερενίκης προς τον Τίτο και η επώδυνη απόφασή της να τον εγκαταλείψει είναι ό,τι πιο τραγικό περιέχει το έργο. Δεν χρειάζονται αίματα και νεκροί σε μια τραγωδία. Αρκεί η δράση να έχει μέγεθος, οι χαρακτήρες να είναι ηρωικοί, τα πάθη φλογερά και παντού το κείμενο να αποπνέει εκείνη τη θλίψη τη μεγαλειώδη που συνιστά και όλη τη χάρη της τραγωδίας».

«Ο Ρακίνας είναι σύγχρονος ακριβώς λόγω της διαχρονικότητάς του. Το αλεξανδρινό μέτρο των στίχων του είναι η παγωμένη μορφή ενός οράματος για την ανθρωπότητα σε παράλυση εξαιτίας ενός τραγικού αδιεξόδου στα συναισθήματά της και μιας δυσλειτουργίας της γλώσσας. Ο έρωτας είναι το Θέατρο της Σκληρότητας. Εδώ, οι αποκηρύξεις έχουν μεγαλύτερη βαρύτητα από τις πράξεις, το αίμα ή τις συνουσίες. H ιλιγγιώδης γραφή του Ρακίνα με έχει σημαδέψει βαθιά, με τον τρόπο που συγχωνεύει την ελληνική και τη χριστιανική κουλτούρα. Αυτή η σύντηξη είναι ολοκληρωτικά αδύνατη, προφανώς, γιατί αν υπήρχε μετά θάνατον ζωή, δεν θα μπορούσε να υπάρξει τραγωδία».

Η Βερενίκη, ο Τίτος, αυτοκράτορας της Ρώμης, και ο Αντίοχος ξεπερνούν το θλιβερό αφήγημα του αιώνιου τριγώνου αγάπης και πολιτικής. Εδώ βρίσκεται η ιστορία μιας γυναίκας στα πρόθυρα της κατάρρευσης, όπου τα βάθη της σιωπής αποκτούν την ίδια εκκωφαντική ένταση με την ανθρώπινη φωνή. Ο Ρομέο Καστελούτσι, ένας μαέστρος του ολιστικού έργου τέχνης, όπου οι τέχνες συνυφαίνονται σε μια προοπτική που αποτυπώνει την αρμονική ενότητα της ζωής, το βαγκνερικό Gesamtkunstwerk, επιστρατεύει ηχητικά και οπτικά εφέ για να συνοδεύσει την ερμηνεία της Ιζαμπέλ Ιπέρ, η οποία στέκεται ως μια κεντρική, γήινη δύναμη. Σε ένα βασίλειο φαντασμαγορίας, κατοικημένο από μορφές σαν φαντάσματα, εμφανίζεται ένα είδωλο, γιατί εδώ βρίσκεται πράγματι η πεμπτουσία του θεάτρου, του δράματος, από το θέατρο και για το θέατρο.

«Πάνω στη σκηνή, σαν απλανής αστέρας, η Ιζαμπέλ Ιπέρ υποδύεται τη Βερενίκη, στην ιδιάζουσα και οντολογική μοναξιά του θεατρικού χαρακτήρα και του ανθρώπου. Μόνο δύο άλλοι ηθοποιοί θα είναι παρόντες, που υποδύονται τον Τίτο και τον Αντίοχο, καθώς και λίγοι Ρωμαίοι συγκλητικοί. Όλα τα λόγια τους θα είναι ακατάληπτα και θολωμένα από τη φωνή της ίδιας της Βερενίκης. Σχεδόν όλοι οι ήχοι της παράστασης –είτε ακούγονται είτε όχι– παράγονται από τη φωνή της Ιζαμπέλ Ιπέρ, μετά από επεξεργασία από τον καλλιτέχνη Scott Gibbons. Η Ιζαμπέλ Ιπέρ είναι η συνεκδοχή της τέχνης του Δυτικού θεάτρου· είναι η ηθοποιός, αλλά και ο ηθοποιός, εξ ορισμού. Η Ιζαμπέλ Ιπέρ είναι η “αναπαράσταση καθαυτή” (κάποιος πηγαίνει στο θέατρο για να δει την Ιζαμπέλ Ιπέρ να παίζει τη Βερενίκη), είναι η φλόγα που μας καλεί να συγκεντρωθούμε. Είναι το Θέατρο».

Είναι η πρώτη φορά που ο Ρομέο Καστελούτσι συνεργάζεται με την Ιζαμπέλ Ιπέρ. Όπως έγραψε το broadwayworld: «Αν θέλετε να δείτε μια ηθοποιό στο απόγειο της τέχνης της, τότε μη χάσετε αυτή την παράσταση».

Στην παράσταση του Καστελούτσι, όλοι οι άνδρες είναι βουβά πρόσωπα. Εκτός από δύο ηθοποιούς που περιοδεύουν με την Ιπέρ, δώδεκα ακόμη άνδρες εμφανίζονται στη σκηνή σε κάθε χώρα, που επιλέγονται μετά από open call. Στη Στέγη, πάνω από 200 άτομα έστειλαν αιτήσεις συμμετοχής.

Η Iris van Herpen έχει βραβευτεί με ANDAM Grand Prix Award (2014), STARTS Prize από την Ευρωπαϊκή Ένωση (2016) και Johannes Vermeer Award (2017). Τα κοστούμια που έχει δημιουργήσει εκτίθενται σε κάποια από τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου, όπως το Met Museum στη Νέα Υόρκη, το Μουσείο Victoria & Albert στο Λονδίνο και το Palais de Tokyo στο Παρίσι. Με καλλιτεχνικές ρίζες στον χορό, η ίδια έχει δημιουργήσει τα κοστούμια για τη Marina Abramović (2018), τον Damien Jalet και τον Sidi Larbi Cherkaoui για το Πελλέας και Μελισσάνθη στο Παρίσι, τον Benjamin Millepied και το New York City Ballet για το Neverwhere. Έχει συνεργαστεί με διεθνώς καταξιωμένους καλλιτέχνες και επιστήμονες, όπως ο κορυφαίος Αμερικανός γλύπτης αεροκίνητων γλυπτών Anthony Howe, ο εικαστικός και αρχιτέκτονας Philip Beesley και η Neri Oxman, η οποία επινόησε τη φράση «υλική οικολογία» για το έργο της. Κατά τη διάρκεια της καλλιτεχνικής της έρευνας, η Iris van Herpen επισκέφτηκε το CERN για να μελετήσει τους τρόπους με τους οποίους οι μαγνήτες μπορούν να μεταφερθούν στα ρούχα που σχεδιάζει. Το 2015, στην επίδειξή της με τίτλο «Quaquaversal», τρία ρομπότ δημιούργησαν μπροστά στο κοινό το φόρεμα της Gwendoline Christie. Δημιουργίες της σχεδιάστριας έχουν φορέσει η Bjork, η Sasha Waltz, η Cate Blanchett, η Lady Gaga, η Naomi Campbell και η Grimes, μεταξύ άλλων.

Ο Scott Gibbons, αμερικανικής καταγωγής συνθέτης και ερμηνευτής ηλεκτροακουστικής μουσικής, συνεργάζεται από το 1998 στη μουσική και τον ήχο για τις βραβευμένες θεατρικές παραγωγές του Romeo Castellucci και της ομάδας Socìetas Raffaello Sanzio (Genesi: From the Museum of Sleep, οι κύκλοι της Tragedia Endogonidia και Η Θεία Κωμωδία). Έχει κυκλοφορήσει περισσότερα από 30 άλμπουμ, είτε σόλο είτε με διάφορα σχήματα. Ο Gibbons δημιουργεί επίσης μουσική για μεγάλης κλίμακας θεάματα πυροτεχνημάτων με τους Groupe F, όπως για την τελετή εγκαινίων του Μουσείου του Λούβρου στο Αμπού Ντάμπι και για τον εορτασμό της 120ής επετείου του Πύργου του Άιφελ, όπου ενσωμάτωσε ήχους από τον ίδιο τον πύργο.

Θεατρικός σκηνοθέτης αλλά και σκηνογράφος, φωτιστής και ενδυματολόγος, ο Romeo Castellucci (γεννημένος στην Τσεζένα της Ιταλίας το 1960) έγινε παγκοσμίως γνωστός για τη δημιουργία ενός θεάτρου που βασίζεται στην ολότητα των τεχνών και στοχεύει στην ακεραιότητα της αντίληψης. Το θέατρό του βασίζεται σε ένα είδος δραματουργίας που αμφισβητεί την πρωτοκαθεδρία της λογοτεχνίας, συνιστώντας έτσι μια σύνθετη και ανοιχτή μορφή τέχνης· πρόκειται για ένα θέατρο καμωμένο από εικόνες εξαιρετικού πλούτου, οι οποίες εκφράζονται σε μια γλώσσα τόσο κατανοητή όσο η μουσική, η γλυπτική, η ζωγραφική ή η αρχιτεκτονική. Ανεβάσματα των έργων του φιλοξενούνται τακτικά στις πιο διάσημες διεθνείς θεατρικές σκηνές, όπερες και φεστιβαλικές διοργανώσεις σε περισσότερες από εξήντα χώρες στις πέντε ηπείρους, φορείς οι οποίοι μάλιστα αναλαμβάνουν και την παραγωγή. Στην πορεία της καριέρας του έχει αποσπάσει σημαντικά βραβεία και διακρίσεις. Ο Romeo Castellucci υπήρξε Grand Invité στην Triennale του Μιλάνου για το διάστημα 2021-2024. Τον Οκτώβριο του 2023 ξεκίνησε τη δημιουργία της τετραλογίας του Ρίχαρντ Βάγκνερ Το δαχτυλίδι των Νιμπελούγκεν στο La Monnaie των Βρυξελλών. Τον Μάρτιο του 2024 ξεκίνησε να δουλεύει τη Βερενίκη του Ρακίνα για το ίδιο θέατρο, σε συνεργασία με την Isabelle Huppert.

*Η παράσταση περιλαμβάνει γυμνό και δυνατή ένταση μουσικής. Η παράσταση είναι στα γαλλικά με ελληνικούς και αγγλικούς υπέρτιτλους.