Η Εύα Στεφανή “ακούει” την καρδιά του Δημήτρη Παπαϊωάννου

Ο Δημήτρης Παπαϊωάννου φοράει στολή ταυρομάχου· στο ένα χέρι κρατάει μια κάπα, στο άλλο ένα σπαθί. Δεν μοιάζει μεγαλύτερος από πέντε ετών. Η φωτογραφία είναι ασπρόμαυρη. Δεύτερη φωτογραφία, ασπρόμαυρη πάλι: Ο Δημήτρης Παπαϊωάννου, με μακριά μαλλιά, γυμνό στήθος, λευκό παντελόνι. Δεν είναι μεγαλύτερος από 20 ετών. Η φωνή της κινηματογραφίστριας Εύας Στεφανή – της φίλης του, Εύας από τα νεανικά τους χρόνια στην Αθήνα του ’80 – μπαίνει από τα πρώτα πλάνα σ’ ένα τρυφερό, λακωνικό σπικάζ.

Η τελευταία ταινία της «Η καρδιά του ταύρου», σε παραγωγή του Onassis Culture που ετοιμάζεται να κάνει πρεμιέρα στο 27ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης συμμετέχοντας στο Διεθνές Διαγωνιστικό Ντοκιμαντέρ Μεγάλου Μήκους, είναι ένα χρονολόγιο δημιουργίας για μια από τις πιο πολυταξιδεμένες παραστάσεις του διεθνούς δημιουργού, τον «Εγκάρσιο προσανατολισμό» – και μαζί μια από τις πλέον περιπετειώδεις.

Η δημιουργός του ντοκιμαντέρ “Η καρδιά του ταύρου”, Εύα Στεφανή.

Η παραγωγή ετοιμαζόταν για μήνες εν καιρώ πανδημίας, ανάμεσα σε lockdowns, πρωτόκολλα, κλειστά θέατρα κι ένα μέλλον άδηλο. Η Στεφανή ξανασυναντούσε τον Παπαϊωάννου με την κάμερα στο on, εκείνος φορούσε το γνώριμο μαύρο outfit, καθόταν στην πλατεία της Στέγης, αλώνιζε στη σκηνή της, συγκροτούσε τους περφόρμερς του, προσπαθούσε να τιθασεύει τον ταύρο ως σκηνικό αντικείμενο της παράστασης αλλά και τον ταύρο μέσα του. Ήταν ελεύθερη να καταγράψει τις πρόβες, την διαδικασία των παρασκηνίων, ήταν εκεί για να μοιραστεί τη ματαίωση και την αναμονή για μια πρεμιέρα που δεν ερχόταν, πρόθυμη ν’ ακούσει και να συνομιλήσει με τον Δημήτρη που γνωρίζει εδώ και 40 χρόνια.

Η φωνή της διατρέχει αποσπασματικά την αφήγηση, τροφοδοτώντας τον θεατή άλλοτε με πληροφορίες για τα πραγματικά γεγονότα, κι άλλοτε δημιουργώντας ένα λεπτό πέπλο ποίησης γύρω από την παραστατική διαδικασία, σχεδόν αυτό που ο ίδιος ο Παπαϊωάννου ονομάζει «βαθιά ανάσα του ονείρου». «Συνήθως δεν βάζω τον εαυτό μου μέσα, βλέπετε αντιπαθώ και τον ήχο της φωνής μου. Ωστόσο, θεώρησα πως δεν γινόταν αλλιώς γιατί υπήρχε μια διαλογική σχέση με το Δημήτρη – θα ήταν παράδοξο να παραμείνω ως βουβό πρόσωπο. Κι επίσης, ήμουν τόσο μέσα στη διαδικασία, ζούσα με την παράσταση, την έβλεπα ακόμα και στον ύπνο μου. Οπότε, η σχέση μου με τα πράγματα δεν ήταν μόνο νατουραλιστική, αλλά και φαντασιωσική».

Ο φακός της Εύας Στεφανή, άλλοτε διακριτικός, άλλοτε όχι, απορροφά τους κραδασμούς της συνθήκης. Την ένταση της προετοιμασίας, την εμμονή του Δημήτρη Παπαϊωαννου στη λεπτομέρεια, τη σχέση του με την ομάδα των ερμηνευτών αλλά και με ολόκληρο το team των συνεργατών, το πείσμα του να τους τροφοδοτήσει με ένα σκοπό – με την ελπίδα ότι αυτό θα εκτονωθεί, κάποια στιγμή, στο δημόσιο βλέμμα. Η δοκιμασία μακραίνει, η πρεμιέρα ξεμακραίνει, σαν σε μπεκετικό τοπίο και η ταινία δεν παρακολουθεί απλώς ένα χρονικό κρίσιμων στιγμών αλλά φέρνει κι ένα λεπτό ψυχογράφημα στην επιφάνεια για τον τρόπο του καλλιτέχνη, την ιδιοσυγκρασία του, την πίστη του στην τέχνη που ταυτίζεται με την πίστη του στη ζωή και στους ανθρώπους. Ο ταύρος της Εύας Στεφανή είναι ο Δημήτρης Παπαϊωάννου και η ταινία της αφουγκράζεται λίγο τον χτύπο της καρδιάς του. «Παρατηρούμε την εξέλιξη ενός έργου μιας παράστασης αλλά και το σύστημα σκέψης ενός ανθρώπου, το ένα παρεισφρέει μέσα στο άλλο, είναι σαν να υπάρχουν δύο αφηγηματικές γραμμές», λέει σήμερα η Εύα Στεφανή.

Ο ταύρος είναι, υπό μια έννοια, και ο Δημήτρης. Γιατί χρειάζεται θηριώδης δύναμη για να δώσεις ζωή στους ανθρώπους γύρω σου και να τους εμπνεύσεις

«Ο Δημήτρης εδώ είναι ο ενορχηστρωτής μιας συνθήκης, ο εμπνευστής μιας ουτοπίας, ο οποίος πρέπει να κρατήσει ζωντανή την πίστη όλων – ενώ τα πάντα δείχνουν πως αυτό είναι μια ψευδαίσθηση. Κι όμως συνεχίζει να θρέφει αυτήν την πίστη κάτι, που κατά τη γνώμη μου, είναι πολύ δύσκολο· απαιτεί τρομερή ενέργεια, σοφία και πειθαρχία: Να σηκώνεσαι κάθε πρωί, ενώ όλα καταρρέουν γύρω μας κι εσύ να προσπαθείς να εμπνεύσεις μια ομάδα ανθρώπων να προετοιμάζεται για μια παράσταση που, ίσως, ποτέ δεν θα γίνει. Η προσπάθεια του Δημήτρη λειτουργεί και ως καθρέφτης για το τι συνέβαινε λίγο – πολύ σε όλους μας. Όλοι, με κάποιο τρόπο, επιμέναμε να κάνουμε τις δουλειές μας, όπως – όπως, ενώ γύρω και εντός μας επικρατούσε ένα χάος. Προσπαθούσαμε να διατηρήσουμε μια αίσθηση κανονικότητας, ενώ τίποτα δεν εγγυόταν γι’ αυτήν. Και η ενασχόληση με ένα έργο τέχνης, το έκανε όλο αυτό ακόμα πιο παράδοξο».

Στη διάρκεια των προβών για τον “Εγκάρσιο προσανατολισμό”.

Στα πλάνα της, συνυπάρχουν ο ενθουσιασμός της δημιουργίας και η μελαγχολία της εποχής. Η χαρά μιας γέννησης αλλά και ο πόνος της απώλειας. Ο Δημήτρης Παπαϊωάννου κάνει πρόβες την ίδια περίοδο που ο πατέρας του ασθενεί σοβαρά και μπαίνει σε κύκλο θεραπειών. Όταν πια τα lockdowns ολοκληρώνονται, η παράσταση κάνει παγκόσμια πρεμιέρα στη Στέγη και αμέσως μπαίνει σε τροχιά διεθνούς περιοδείας. Στη διάρκεια της, ο Παπαϊωάννου ενημερώνεται για το θάνατο του πατέρα του. Ένα γκρο πλαν της Εύας Στεφανή στο πρόσωπο του καθώς ταξιδεύει σε ένα τρένο κάπου στην Ευρώπη είναι αποκαλυπτικό. «Ο Δημήτρης είναι πάντα ένας άνθρωπος συγκρατημένος, μιλάει με εγκράτεια για τα προσωπικά του πράγματα, οπότε εκείνα τα πλάνα γίνονται ακόμα πιο συγκινητικά γιατί ξέρουμε ότι κρύβουν πολύ πόνο», συμπληρώνει. Ποια είναι η καρδιά του ταύρου; «H καρδιά είναι και δυνατή και τρυφερή. Είναι ανθρώπινη αλλά μπορεί να είναι και ζωώδης. Ο ταύρος είναι, υπό μια έννοια, και ο Δημήτρης. Γιατί χρειάζεται θηριώδης δύναμη για να δώσεις ζωή στους ανθρώπους γύρω σου και να τους εμπνεύσεις», συνεχίζει.

Οι δυο τους γνωρίστηκαν στην δεκαετία του ’80. Ήταν συνομήλικοι, 19 χρονών. Και, όπως λέει σήμερα, η πολυβραβευμένη κινηματογραφίστρια «έχουμε περάσει από πολλά διαφορετικά στάδια τόσο στη μεταξύ μας σχέση, όσο και στο πως αλλάξαμε στην πορεία της ζωής μας. Γνωριστήκαμε όταν ο Δημήτρης χόρευε στις καταλήψεις και βρισκόμασταν σε μια κοινή παρέα με τον Ζάφο Ξαγοράρη, τον Αλέξη Μπίστικα και άλλους. Αυτή η σχέση διατηρήθηκε μέσα στα χρόνια, υπάρχουν κοινές αναφορές και δουλέψαμε με εμπιστοσύνη, βασισμένοι στις παλιές αυτές εγγραφές».

Γνωρίζοντας καλά τον άλλο δεν δείχνεις πλευρές που, για σένα, είναι δεδομένες αλλά οι άλλοι δεν γνωρίζουν. Είναι, λοιπόν, πολλά τα πράγματα που δεν τόλμησα στην ταινία, είχα αναστολές

Θα έλεγε κανείς πως αυτή η οικειότητα θα δρούσε βοηθητικά στο έργο που της ανατέθηκε. Κι όμως η ίδια, διαπιστώνει τελικά πως, μερικές φορές, λειτούργησε αποτρεπτικά. Παρότι, εκείνος από την αρχή της είπε «‘κάν’το όπως σου έρθει’». «Γνωρίζοντας καλά τον άλλο δεν δείχνεις πλευρές που, για σένα, είναι δεδομένες αλλά οι άλλοι δεν γνωρίζουν. Κι επίσης είναι πράγματα που δεν τολμάς να κάνεις καθώς δεν θέλεις να φέρεις τον άλλον σε δύσκολη θέση. Έχεις a priori μια σχέση προστασίας με τον ίδιο, ίσως και με τον εαυτό σου. Είναι, λοιπόν, πολλά τα πράγματα που δεν τόλμησα στην ταινία, είχα αναστολές», παραδέχεται λίγες ημέρες πριν την επίσημη προβολή της ταινίας στο 27ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.

Ο φακός της Εύας Στεφανή καδράρει στο πρόσωπο του Δημήτρη Παπαϊωάννου καθώς μιλάει για την απώλεια του πατέρα του.

Παρά τους στενούς και αδιάρρηκτους δεσμούς, ο Δημήτρης Παπαϊωάννου και η Εύα Στεφανή ενεργοποιούνται δημιουργικά από διαφορετικές πηγές. Η ίδια ομολογεί πως είναι «πολύ διαφορετικοί». «Ο Δημήτρης είναι περφεξιονίστας. Σε αυτό το τεράστιο τουρ ήταν σε κάθε παράσταση εκεί, πάντα αυστηρός, εμμονικός με την λεπτομέρεια – όσο ήταν και την πρώτη μέρα της πρόβας. Κι αυτό ζωντάνευε τους χορευτές, τους ενέπνεε να είναι παρόντες. Όπως εξομολογείται στο ντοκιμαντέρ, η τέχνη τον βοηθάει να νοηματοδοτεί τη ζωή – συνεπώς πρέπει να την κάνει όσο καλύτερα μπορεί».

Η σχέση της Στεφανή με την τέχνη πάλι, έχει ένα άλλο αφετηριακό σημείο, περισσότερο αυτοσχεδιαστικό και ιδιοσυγκρασιακό. Όπως σημειώνει, «με οδηγεί η έλξη που νιώθω για συγκεκριμένους ανθρώπους. Για μένα η τέχνη σχετίζεται με την έννοια του παιχνιδιού· όπως όταν ήμασταν μικροί και είχαμε την πίστη ή τη φαντασία ότι το τραπέζι είναι ένα κάστρο αλλά στο τέλος της ημέρας θα είναι και το μέρος που θα φας την ομελέτα της μαμάς σου. Αυτή η δισυπόστατη αντίληψη των πραγμάτων είναι η απελευθερωτική δύναμη του παιχνιδιού και της τέχνης».

Η αφίσα της ταινίας.

«Η καρδιά του ταύρου» ήταν η ανταπόκριση σε ένα κάλεσμα από τον φίλο της Δημήτρη Παπαϊωάννου και μια ανάθεση από το Ίδρυμα Ωνάση. Σπάνια, δουλεύει πάνω σε αναθέσεις, «κάνω κουτουρού ότι μου έρθει», λέει – καθώς αν κυνηγά κάτι είναι την έκπληξη. «Θυμάμαι πως όταν τραβούσαμε με φιλμ έπρεπε να περιμένουμε για να συμβεί κάτι σημαντικό καθώς είχαμε ελάχιστο φιλμ στη διάθεση μας. Οπότε, τότε μπορούσες να διαχωρίσεις την πλαδαρή πραγματικότητα από το σημαντικό συμβάν. Είχες την αίσθηση ότι κάτι ίπταται προς τα πάνω. Πλέον, με τη διαδικασία του βίντεο έχει αλλάξει πολύ ο τρόπος που κινηματογραφώ, έχω πλαδαρέψει, έχω μια βουλιμική τάση και δεν τραβάω αναγκαστικά το απαραίτητο, εκείνο που πραγματικά εκτιμώ». Κάτι ωστόσο στη σχέση της με τους ήρωες των ντοκιμαντέρ της παραμένει αδιαπραγμάτευτο: Η στιγμή μιας αλήθειας. Την περιγράφει ως «την στιγμή που βλέπεις κάτι πέρα από το πραγματικό, εκεί που ανοίγεται ένας κόσμος αλλιώτικος μέσα σε λίγα λεπτά».

Μετά το 27ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης την περιμένει ανοιχτός ένας παλιός λογαριασμός. Η ολοκλήρωση ενός κόμικ που μένει στα συρτάρια της εδώ και 12 (μπορεί και περισσότερα) χρόνια και καθώς είναι ζωγραφισμένο με μολύβι, ολοένα ξεθωριάζει. Πιστεύει πως αν ο Παπαϊωάννου έβλεπε τα σκίτσα της «θα τραβούσε τα μαλλιά του»· ωστόσο πλέον είναι αποφασισμένη πως πρέπει να το ολοκληρώσει για το εκδώσει. «Είναι ένα κόμικ για την αδυναμία μου να κάνω μια ταινία. Μιλάω για μια συγκεκριμένη ταινία, για τις «Μέρες και νύχτες της Δήμητρας Κ.» και αποκαλύπτω την ατολμία μου να την κάνω όπως ήθελα, να είμαι στοιχειωδώς ειλικρινής, να μιλήσω πιο πολύ και πιο ανοιχτά για τον εαυτό μου: Για την δική μου επιθυμία, τη δική μου σεξουαλικότητα. Κι όλα αυτά ενώ διδάσκω στους φοιτητές μου στο Πανεπιστήμιο ότι δεν πρέπει να είναι δειλοί και να κάνουν αυτό που έλεγε ο Μπουνουέλ «περί ατολμίας που φέρνει την πανούκλα».
Σε μια περίοδο που, όπως όλα δείχνουν, δεν διστάζει να κάνει ευθεία αυτοκριτική – ίσως φταίει και η συνομιλία με το νεαρό της εαυτό μέσα από την ανάδευση της παλιάς φιλίας με τον Δημήτρη Παπαϊωάννου – η Εύα Στεφανή κάνει ένα γρήγορο σκανάρισμα στη δημιουργική της πορεία. Και λέει με τόλμη – σίγουρα όχι με δειλία: «Γνωρίζω τις δυνατότητες μου και πιστεύω ότι θα μπορούσα να τα έχω καταφέρει καλύτερα· αλλά όπως φαίνεται δεν είμαι ούτε ο Φελίνι, ούτε ο Μπουνουέλ. Συνεπώς, μένω πάντα απογοητευμένη, κυρίως γιατί η δουλειά μου έχει να κάνει με ζωντανούς ανθρώπους, οι οποίοι είναι πολύ πιο πλούσιοι από εκείνο που καταλήγω να παρουσιάζω. Μάλλον, κανείς, πρέπει να συμβιβαστεί με αυτά τα δεδομένα και να τα μετατρέψει σε κάτι άλλο».