“Το φως επιστρέφει” στο 27ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης

Στις αρχές του έτους, η Εθνική Λυρική Σκηνή παρουσίασε μέσω της ψηφιακής της πλατφόρμας, GNO TV, το φεστιβάλ «Κύματα Φωτός» – ένα καινοτόμο καλλιτεχνικό project που γεννήθηκε από τη γόνιμη και σταθερή συνεργασία της ΕΛΣ με τη ΔΕΗ, υπό την καλλιτεχνική επιμέλεια του Γιώργου Κουμεντάκη.

Στο πλαίσιο του εγχειρήματος, εμβληματικοί ατμοηλεκτρικοί σταθμοί της ΔΕΗ μεταμορφώνονται σε ζωντανές σκηνές τέχνης, όπου η μουσική και το σενάριο εμπνέονται από τους χώρους, την ιστορία και τους ανθρώπους που εργάστηκαν εκεί.

Πρώτος σταθμός αυτής της ιδιαίτερης πρωτοβουλίας είναι η site-specific βιντεοπαράσταση «L’éclairage revient» («Το φως επιστρέφει»), που γυρίστηκε στον Ατμοηλεκτρικό Σταθμό Αλιβερίου.

Με αφορμή την προβολή της ταινίας στο 27ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, ο καλλιτεχνικός διευθυντής της ΕΛΣ, Γιώργος Κουμεντάκης, και οι δημιουργοί της ταινίας Μιχάλης Καλογεράκης, Παντελής Καλογεράκης και Παναγιώτης Ανδριανού, μιλούν για το φιλόδοξο και εντυπωσιακό αυτό project.

Γιώργος Κουμεντάκης @Ανδρέας Σιμόπουλος

Με τη ΔΕΗ τα τελευταία χρόνια έχουμε αναπτύξει μια σχέση που ξεπερνάει κατά πολύ τις τυπικές εταιρικές σχέσεις και δεν θα ήταν υπερβολή αν την χαρακτήριζα δημιουργική και ειλικρινή σχέση. Οι συναντήσεις μας με την ομάδα της ΔΕΗ διαπνέονται από ειλικρινές ενδιαφέρον για την τέχνη, όσο και από έναν εξαιρετικά υψηλό βαθμό κατανόησης. Η ιδέα του διαδικτυακού φεστιβάλ Κύματα φωτόςπρωτοτέθηκε όταν η ΔΕΗ έδειξε ενδιαφέρον για τις εκδηλώσεις που κάναμε στο πλαίσιο του Έτους Κάλλας το 2023. Στη συζήτηση εκείνη, μαζί με το ντοκιμαντέρ για την Κάλλας, το Γκαλά στο Ηρώδειο και το Unboxing Callas, μιλήσαμε αναλυτικά και για τα διαδικτυακά φεστιβάλ που είχαμε κάνει στην GNO TV κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Η συνεργασία μας με τη ΔΕΗ είναι υποδειγματική για πολλούς λόγους, αλλά σε προσωπικό επίπεδο, για μένα αποτελεί σπάνιο παράδειγμα, γιατί αισθάνομαι πάντα ότικάθε λέξη και σκέψη που ανταλλάσσουμε έχει αξία και νόημα.

Ο στόχος μας είναι να αναδείξουμε τους σπουδαίους ατμοηλεκτρικούς σταθμούς της ΔΕΗ ως τόπους μνήμης, τέχνης, επικοινωνίας, συναισθήματος. Το συγκλονιστικό φυσικό σκηνικό, η αρχιτεκτονική τους ταυτότητα και η ιστορίες που μας προσφέρουν αποτελούν μοναδική έμπνευση για νέα έργα τέχνης, όπου τα εικαστικά, η μουσική, το βίντεο, ο λόγος, το φέρων σώμα, ακουμπούν στην ιστορία και μιλούν για το παρόν και το μέλλον.

Οι αναθέσεις πάντα γίνονται με αμιγώς καλλιτεχνικά κριτήρια. Δεν ακολουθώ συγκεκριμένη διαδικασία. Όμως καθημερινά έχω πάντα ανοιχτές τις κεραίες μου, παρακολουθώ στενά την καλλιτεχνική δημιουργία γύρω μου, κρατάω σημειώσεις, μιλάω με τους καλλιτέχνες και όταν έρθει η σωστή αφορμή ξέρω τί θα προτείνω σε ποιόν. Δεν καυχιέμαι ότι αυτή είναι μια αλάθητη μέθοδος, αλλά έχω πάντα την άποψη ότι στην καλλιτεχνική δημιουργία, μαζί με το αριστούργημα έχουμε ανάγκη και το λάθος και το ρίσκο, ακόμα και την αποτυχία.

Μέσω της τέχνης, «φωτίζουμε» τα σπουδαία βιομηχανικά τοπία της χώρας μας, για να διδαχθούμε πολλαπλά, σε αρχιτεκτονικό, κοινωνικό, πολιτιστικό και προσωπικό επίπεδο.

Το project αυτό έχει να κάνει με την κοινή πεποίθηση που έχουμε με την ΔΕΗ αναφορικά με την προστασία και την ανάδειξη της ιστορίας και της κληρονομιάς μας, όχι μέσα από την ωραιοποίηση και το φτιασίδωμα, αλλά μέσα από την αλήθεια και την ανάδειξη της συλλογικής μας μνήμης.

Θεωρώ πως η τέχνη, έχει πάντα τη δυνατότητα να ανοίγει εκείνες τις συζητήσεις που πηγαίνουν μπροστά και εξελίσσουν την ανθρώπινη υπόσταση. Στην περίπτωση μας, μέσω της τέχνης, «φωτίζουμε» τα σπουδαία βιομηχανικά τοπία της χώρας μας, για να διδαχθούμε πολλαπλά, σε αρχιτεκτονικό, κοινωνικό, πολιτιστικό και προσωπικό επίπεδο.

Αυτή τη στιγμή είμαστε στην δημιουργική διαδικασία της ολοκλήρωσης του project. Φυσικά κάνουμε συζητήσεις με τη ΔΕΗ για περαιτέρω παρουσιάσεις του project, αλλά ακόμα είναι νωρίς να ανακοινώσουμε κάτι.

Αυτό θα απαντηθεί από την επίδραση του project. Δεν θα ήθελα να κάνω προβλέψεις σε τόσο πρώιμο στάδιο. Σε ότι αφορά εμάς, είμαστε βέβαιοι για τις προθέσεις μας, για το καλλιτεχνικό επίπεδο των δημιουργιών και ως εκ τούτου θεωρούμε ότι η επίδραση προς την κοινωνία, αλλά και την πολιτιστική παραγωγή θα είναι θετική.

Μα με τη ΔΕΗ συνδημιουργούμε αυτό το project. Άλλωστε δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί αυτό το πρότζεκ, καθώς η έμπνευση έρχεται πάντα από τους ατμοηλεκτρικούς και υδροηλεκτρικούς σταθμούς της ΔΕΗ. Δεν πρόκειται απλώς για υποστήριξη από την πλευρά της, αλλά για μια κοινή δράση και συμπόρευση με την ΕΛΣ. Δεν θα μπορούσε κάτι τέτοιο να γίνει χωρίς τη ΔΕΗ.

Στη Λυρική έχουμε αποδείξει στην πράξη ότι η στήριξη των επιχειρήσεων στο κομμάτι του πολιτισμού είναι απολύτως κρίσιμη και ουσιαστική. Οι σχέσεις που έχουμε διαχρονικά αναπτύξει με τους χορηγούς μας από τον ιδιωτικό τομέα συνηγορούν υπέρ αυτού. Η ΔΕΗ αποδεικνύει αδιαλείπτως ότι έχει τα κριτήρια εκείνα και γνωρίζει ποιες πολιτιστικές δράσεις θα στηρίξει, δίνοντας προτεραιότητα σε ότι έχει διακριτό στίγμα, υψηλή αισθητική και αδιαμφησβήτητη αξία.

Μιχάλης και Παντελής Καλογεράκης @Δανάη Παναγιωτίδη

Οι αδερφοί Μιχάλης και Παντελής Καλογεράκης, δύο δραστήριοι δημιουργοί που κινούνται με ευελιξία ανάμεσα στην ποίηση και σε διάφορα είδη μουσικής, ξεχωρίζουν για τις πρωτότυπες συνθέσεις και τις ιδιαίτερες ερμηνείες τους. Στο “L’éclairage revient”, ο Μιχάλης συνέθεσε τα ηχητικά τοπία και ο Παντελής ανέλαβε τη δραματουργική επεξεργασία των κειμένων που συνοδεύουν τις εικόνες.

Mιχάλης Καλογεράκης: Στο πρώτο μέρος της ταινίας ήθελα να αποτυπώσω την τρέλα και την πίεση που φανερώνουν οι σημειώσεις των εργαζομένων στην προσπάθεια τους να εξασφαλίζουν την ομαλή λειτουργία της μηχανής. Η προσέγγιση μου ήταν απλή, και όσο γίνεται πιο κοντά στα λόγια των εργατών, στην ποίηση του Προφήτη-Ρεμπώ και στην ποίηση του Παντελή.

Παντελής Καλογεράκης: Το κείμενο αποτελείται από τρία διαφορετικά υλικά. Τις σημειώσεις των εργατών, τα λόγια του Ρεμπώ και τις δικές μου σκέψεις. Η ιστορία του Ατμοηλεκτρικού Σταθμού Αλιβερίου είναι οι εργάτες του και ο Ρεμπώ η ατμόσφαιρα της εποχής τους.

Μ.Κ.: Ο Ρεμπώ έρχεται ως Προφήτης να απαντήσει, όχι ακριβώς στους εργάτες αλλά στον άνθρωπο γενικότερα “Είμαι ένας εφευρέτης με εντελώς άλλη αξία από όση είχαν οι προκάτοχοι μου. Μελετώ την ιστορία των θησαυρών που ανακαλύψατε. Τη συνέχεια τη βλέπω! Η σοφία μου έχει απαξιωθεί όσο και το χάος. Αλλά τι είναι η δική μου εκμηδένιση μπροστά στην αποβλάκωση που περιμένει εσάς¨.

Μ.Κ.: Να μπορέσω να ολοκληρώσω την ιδέα. Από το 2015 έχω ολοκληρώσει 8 δισκογραφικές δουλειές που περιλαμβάνουν κυρίως άλμπουμ με μελοποιημένα ποιήματα αλλά και EP και παιδικά τραγούδια. Πάντα δουλεύω μεθοδικά, με χρονοδιάγραμμα και ταχύτητα, πιστεύω πως στη δημιουργία είναι σημαντικό το momentum και δεν πρέπει να το πολυ-βαβαλίζεις (που λέει και το Μενιώ). Ωστόσο εδώ δούλεψα διαφορετικά και δεν το μετάνιωσα, απόλαυσα τη διαδρομή.

Μ.Κ.: Τα Ρεμπώτικα είναι η αφήγηση της ερωτικής σχέσης του Ρεμπώ με τον Βερλαίν μέσα από τις επιστολές που αντάλλαξαν, τραγουδισμένη με Ρεμπέτικα τραγούδια. Προσωπικά το L’éclairage revient -που φτιάξαμε μαζί με τον Παναγιώτη Ανδριανό, και την υπέροχη ομάδα, τον Μιχάλη Ανδριανό, τον Νίκο Παπαϊωάννου, τον Βαγγέλη Βροχίδη, τον Κώστα Παπαδόπουλο, τον Θάνο Καλέα, και πολλούς άλλους- είναι απόλυτα σύμφυτό με την ευρύτερη καλλιτεχνική μας πορεία. Δεν άλλαξα κάτι, σαν απόλυτη συνέχεια.

Π.Κ.: Ψάχνοντας να βρούμε ποιος ποιητής μίλησε για την Βιομηχανική Επανάσταση, την εξέλιξη και την τεχνολογία, με τρόπο που να μας συγκινεί, εμφανίστηκε μπροστά μας ο Ρεμπώ. Στα Ρεμπώτικα ο Ρεμπώ έρχεται ως ποιητής-εραστής ενώ στο L’éclairage revient έρχεται ως προφήτης.

Μ.Κ.: Νομίζω επειδή έχουμε δουλέψει τόσα χρόνια με τον Παντελή ακριβώς αυτή τη σχέση της ποίησης και της μουσικής, έχουμε καταφέρει να το διαχειριζόμαστε με άνεση, και να βρίσκουμε την χρυσή τομή ώστε να φωτίζουμε τα νοήματα.

Π.Κ.: Στην συγκεκριμένη δουλειά προσπάθησα να φτιάξω ένα κείμενο, μια αναφορά, έπειτα από το περπάτημα μου στο σκονισμένο εργοστάσιο, στην παραίτηση του. Το εργοστάσιο συμπυκνώνει τα ποιητικά λόγια του Ρεμπώ, των εργατών και τα δικά μου.

Π.Κ.: Θυμάμαι χαρακτηριστικά στο πρώτο scouting που κάναμε με την ομάδα, όταν βρέθηκα στο controlroom, βρήκα ένα σκονισμένο τετράδιο το οποίο και πήρα σπίτι μου. Όταν το ξεφύλλισα βρήκα μέσα χειρόγραφες σημειώσεις πενήντα χρονών και βάλε, τις οποίες έγραφαν οι εργάτες στο τέλος της βάρδιας τους, με σφάλματα που χρειάζονται επίλυση ή παρακολούθηση, οδηγίες χρήσης και ενημερώσεις. Πάνω στο κάθε διαφορετικό θέμα υπήρχε γραμμένο με κόκκινο μαρκαδόρο ΟΚ.

Μ.Κ.: Με άγγιξε πολύ η αναλογική εποχή που σιγά σιγά χάνουμε. Η αλήθεια και η ανάγκη και η πραγματική προσπάθεια. Κάθε τι που υπάρχει, υπάρχει γιατί κάποιος προσπάθησε, ίδρωσε, χτύπησε, πέθανε, θυσιάστηκε για να μπορούμε εμείς να το απολαμβάνουμε.

Μ.Κ.: Η μουσική έρχεται στο μυαλό όπως μια ανάμνηση. Όπως προσπαθείς να θυμηθείς κάτι από τα παιδικά σου χρόνια, έτσι προσπαθείς να θυμηθείς “πώς παει αυτή η μελωδία”. Για εμένα η μουσική είναι τόπος.
Π.Κ: Έτσι είναι, η μνήμη είναι μουσική.

Ο Παναγιώτης Ανδριανός που ανέλαβε τη σκηνοθεσία, και ο αδερφός του Μιχάλης Ανδριανός με τον οποίο συνυπογράφουν τη διεύθυνση φωτογραφίας, μάς εξηγούν τις εικαστικές αλλά και τεχνικές προκλήσεις της ταινίας.

Παναγιώτης Ανδριανός: Κάθε τόπος έχει να μας προσφέρει μία αφήγηση. Προσπάθησα να κατανοήσω το παρελθόν και τη λειτουργία του και να μοιραστώ την εμπειρία που διαμόρφωσα με τους συνεργάτες μου.

Π.Α. Η συζήτηση εξ αρχής με τον Μιχάλη Κ. και τον Παντελή Κ. είχε καταλήξει στο ότι θα δουλεύουμε παράλληλα εικόνα – μουσική – κείμενα. Η επιρροή του ενός στον άλλο ήταν άμεση και διαρκής.

Π.Α. Όταν επισκεφτήκαμε τις μονάδες, προς έκπληξή μας διαπιστώσαμε ότι υπάρχει ακόμα ηλεκτρισμός στον χώρο, τα φώτα ασφαλείας είναι ακόμα ανοιχτά μετά από τόσα χρόνια, κάποια κουμπιά ήταν ενεργά, οι φωτεινές επιγραφές του κέντρου ελέγχου έτρεχαν ακόμα, οι σημειώσεις των εργαζομένων ήταν παντού, σε κάθε γραφείο, δίπλα σε κάθε μηχανή. Αυτά και μόνο αρκούσαν.

Μιχάλης Ανδριανός: Κατά τη γνώμη μου οι μεγαλύτερες τεχνικές δυσκολίες αφορούν στον όγκο και στην κλίμακα του εργοστασίου και των επιμέρους μονάδων σε σχέση με τον άνθρωπο. Μία κρίσιμη απόφαση ήταν αν θα τραβήξουμε σε Cinema Scope ratio ή σε 4:3, το οποίο αυτόματα αλλάζει την οπτική του θεατή σε σχέση με τον εκάστοτε τόπο. Τελικά επιλέξαμε το CinemaScope, διότι η προσέγγιση όλων μας ήταν περισσότερο ποιητική, παρά καταγραφική.

Π.Α.:  Η συνεχής έκθεση του ανθρώπου στην εικόνα, έχει δημιουργήσει μία αντανακλαστική οικειότητα με την μπρουταλιστική αρχιτεκτονική καθώς την έχουμε πλέον συνηθίσει και την αντιμετωπίζουμε με μία ελαφριά αισθητική προσέγγιση. Η χρησιμοποίηση εναέριων λήψεων ήταν μία απαραίτητη, αλλά επίφοβη απόφαση. Απαραίτητη για να αποδώσουμε την κλίμακα που τόσο μας ενδιέφερε, επίφοβη διότι ήταν εύκολο να παγιδευτούμε στην μπρουταλιστική “ομορφιά” του τόπου. Με τον Κώστα όμως (Κώστας Παπαδόπουλους – drone operator) είχαμε μία εξαιρετική συνεργασία τόσο εγώ όσο κι ο Μιχάλης Ανδριανός.

Π.Α. Η σκηνοθεσία καθορίστηκε από τα φυσικά χαρακτηριστικά του χώρου. Το έργο είναι κατά κάποιο τρόπο ένα homage, όχι σε κάποιο άλλο film, αλλά στο ίδιο το εργοστάσιο, το εργοστάσιο σαν ζωντανό οργανισμό.

Μ.Α. Αν εξαιρέσει κανείς τον χώρο έξω από το Κέντρο Ελέγχου, τον οποίο και φωτίσαμε και στον οποίο διαδραματίζεται το δεύτερο μέρος του έργου, δεν υπήρχε ο χρόνος και το budget, ώστε να φωτίσουμε έναν τόσο αχανή χώρο. Αναγκαστικά έπρεπε να χρησιμοποιήσουμε το φυσικό φως και τα υπάρχοντα φώτα ασφαλείας του εργοστασίου που είχαν απομείνει. Σε σχέση με τη φωτογραφία αποφασίσαμε να χρησιμοποιήσουμε αρκετά ευρυγώνιους φακούς και κίνηση, ώστε να υπάρχει μία διαρκής αντίληψη του μεγέθους του εργοστασίου σε σχέση με τον άνθρωπο.

Π.Α: Τα νυχτερινά γυρίσματα ήταν πολύ δύσκολα και απαιτητικά. Θέλαμε με κάποιον τρόπο να δείξουμε τη διαδρομή των εργαζομένων – μην ξεχνάμε πως το εργοστάσιο δούλευε 24/7/365 – και δεν μπορούσαμε να μην έχουμε νυχτερινά πλάνα. Η αλήθεια είναι πως η χρήση ενός φακού ως κύρια πηγή φωτός από τον ίδιο τον πρωταγωνιστή, προέκυψε μέσα από τη δυσκολία του φωτισμού ενός τόσο μεγάλου χώρου και τελικά αυτή η αναγκαστική συνθήκη κατέληξε να είναι κομβικής σημασίας στη συνολική ατμόσφαιρα του έργου.

Π. & Μ. Ό,τι θέλει.