ΤΡΙΤΗ
25
ΜΑΡΤΙΟΥ
Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες στιγμές του φετινού 27ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης ήταν η γνωριμία με την Αμερικανίδα φωτογράφο και κινηματογραφίστρια, Λόρεν Γκρίνφιλντ. Το Φεστιβάλ οργάνωσε αφιέρωμα στις ταινίες της, μια μικρή έκθεση με φωτογραφίες της έξω από αίθουσες και ένα συναρπαστικό masterclass, ενώ η ίδια ήταν μέλος της κριτικής επιτροπής του διεθνούς διαγωνιστικού.
Η κριτική επιτροπή του Διεθνούς Διαγωνιστικού (η Lauren Greenfield στη μέση)
Στο τέλος του masterclass, εντυπωσιασμένη από αυτό που είχα παρακολουθήσει, την πλησίασα και της ζήτησα να μιλήσουμε. Υπήρχαν πολλές και δικαιολογημένες δυσκολίες: Δεν το είχα κλείσει νωρίτερα και το πρόγραμμά της ήταν ασφυκτικό. Πώς σε λένε, θα τα καταφέρουμε, μου λέει. Την άλλη μέρα καθόμαστε στην αποθήκη Γ και τα λέμε. Μου μιλά ενθουσιασμένη για την εμπειρία της από επισκέψεις της σε σχολεία της Θεσσαλονίκης και τις κουβέντες της με μαθητές και μαθήτριες. Τις αγωνίες τους, τις ανασφάλειες και πάνω απ’ όλα, την ανάγκη τους να ακουστούν.
Η Lauren Greenfield στο masterclass
Σε μεγαλύτερη κλίμακα, η Γκρίνφιλντ είχε ακολουθήσει για πολλούς μήνες μια ομάδα εφήβων για να εμβαθύνει στο πώς επηρεάζονται από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. «Χρησιμοποιήσαμε τεχνολογία που μας επέτρεπε να κατεβάζουμε το περιεχόμενο των δικών τους social media σε πραγματικό χρόνο. Τα πάντα έχουν διογκωθεί δραματικά στην εποχή των social media. Από τον εκφοβισμό μέχρι την πρόωρη σεξουαλικοποίηση, τον ρατσισμό, την εικόνα του σώματος, τις θεωρίες συνωμοσίας, την απομόνωση. Αυτό που κάνει το πρότζεκτ διαφορετικό από άλλες δουλειές για τα social media είναι ότι ξεδιπλώνεται εξ ολοκλήρου μέσα από την οπτική των παιδιών. Δεν υπάρχουν ειδικοί. Δεν υπάρχουν ενήλικες. Δεν υπάρχουν πανεπιστημιακοί. Βιώνουμε τα πάντα από τα μάτια των νέων που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή αυτής της πραγματικότητας», λέει στο masterclass.
Το αποτέλεσμα της δουλειάς που έγινε, το βλέπουμε στη νέα της σειρά ντοκιμαντέρ Κοινωνικές σπουδές / Social Studies (2024), ένα πρωτοποριακό κοινωνικό πείραμα που εξερευνά τις επιπτώσεις της χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην πρώτη γενιά των digital natives (ψηφιακών ιθαγενών), των σημερινών εφήβων. Η σειρά μόλις ξεκίνησε να προβάλλεται και στην Ελλάδα από το Disney+.
Social Studies
Μιλώντας για την εικόνα και την επίδραση των celebrities στους νέους και ειδικά στα κορίτσια, μοιράζομαι μαζί της την εμπειρία μου από τον γιο μου και πολλά γνωστά μου αγόρια, το πόσο εμμονικοί έχουν γίνει με τις ακριβές μάρκες, τα ακριβά αντικείμενα γενικώς, τα χρήματα. «Αυτό κάνει ο καπιταλισμός», μου λέει χαμογελώντας. «Βλέπει πού βρίσκεται η ανασφάλεια και φροντίζει για τις αγορές. Να ‘φτιάξουμε ό,τι δεν λειτουργεί’».
Λόρεν Γκρίνφιλντ και Δημήτρης Κερκινός
Η Γκρίνφιλντ προερχόμενη από μια καλλιεργημένη οικογένεια μεσαίας τάξης, μεγάλωσε τη δεκαετία του ‘80 πηγαίνοντας σε σχολείο με τα πλουσιόπαιδα του LA, με αποτέλεσμα, όπως καταλαβαίνω, να νιώθει μέρος αυτού αλλά και εξωτερική παρατηρήτρια. Αυτό, σε συνδυασμό και με τις σπουδές της στην κοινωνιολογία και την οπτική ανθρωπολογία, προσδίδει στις δουλειές της αυτή τη μοναδική αίσθηση του να παρατηρείς κάτι από τόσο κοντά, που οι μικρές λεπτομέρειες αποκτούν μεγάλες διαστάσεις. Που, χωρίς να σχολιάζεις, μεταδίδεις την τρυφερότητα, συχνά και αγάπη ή συμπόνια για τα υποκείμενα του θέματός σου, κάνοντας παράλληλα σαφή την κριτική σου στάση.
Η Γκρίνφιλντ ακουμπάει πολύ κοντά στα ερευνητικά της πεδία κι αυτό που λαμβάνει ο θεατής είναι αστείο, γελοίο, μισητό, αηδιαστικό, σπαρακτικό. Αυτή η εγγύτητα και η ενσυναίσθηση γίνονται ακόμα μεγαλύτερες, όταν η σκηνοθέτρια ενίοτε στρέφει την κάμερα στην ίδια και την οικογένειά της και με μεγάλη ειλικρίνεια ακούμε τους άλλους να μιλούν για τις δικές της εμμονές και αδυναμίες, τα δικά της προβλήματα. «Το έργο μου έγινε σταδιακά ένας καθρέφτης που με ανάγκασε να κοιτάξω κατάματα τις δικές μου εμμονές», σχολίασε στο masterclass της.
Από το masterclass της Lauren Greenfield
Ήταν πολύ συγκινητικές οι στιγμές που η Λόρεν έστρεφε το βλέμμα στον εαυτό της. Οι διάλογοι με τη μαμά της και το υφέρπον παράπονό της για προσοχή, η ίδια με τις βαλίτσες της και τα παιδιά στην αγκαλιά του μπαμπά, τα παιδιά που της δίνουν τα δικά τους μηνύματα, αστεία, θυμωμένα, αγαπησιάρικα, στενάχωρα. «Μεγαλώσαμε με σένα να μην είσαι εδώ. Αλλά η ζημιά έχει ήδη γίνει», της λέει, με μοναδική τρυφερότητα και ειλικρίνεια, ο 16χρονος τότε γιός της στην κάμερα. «Όταν ο Νόα μου το έλεγε, έκλαιγα, ήταν δύσκολο», μου λέει η Γκρίνφιλντ. «Ήταν η πρώτη φορά σ’ εκείνη τη συνέντευξη που το συζητήσαμε και λειτούργησε σαν κάθαρση, ήταν σημαντικό για εμάς και έκτοτε ήρθαμε πιο κοντά. Μετά ήρθε η πανδημία, η κρίση και ήταν μια ευκαιρία αλλαγής. Είχαμε χρόνο και επικεντρωθήκαμε στην οικογένεια, πήγαμε να μείνουμε μακριά, δουλεύαμε λιγότερο και ήταν μια καλή ευκαιρία επανασύνδεσης».
Η κινηματογραφίστρια ξεκίνησε ως ασκούμενη στο National Geographic με πρώτο της αφιέρωμα ένα χωριό των Μάγια στα ορεινά της Τσιάπας, στο Μεξικό, όπου η μητέρα της έκανε πολύχρονη έρευνα. Ένιωθε όμως ότι η ιστορία εκείνη δεν ήταν πραγματικά δική της για να την πει, δεν είχε την απαραίτητη κατανόηση και πρόσβαση για να μιλήσει ουσιαστικά για αυτά που έβλεπε. Έτσι πήγε πίσω στις δικές της ρίζες και άρχισε να σκέφτεται τη νεανική κουλτούρα στο Λος Άντζελες, όπου μεγάλωσε, συνειδητοποιώντας ότι ίσως άξιζε να μελετηθεί με την ίδια σοβαρότητα που οι ανθρωπολόγοι και οι φωτορεπόρτερ συνήθως αφιερώνουν σε ξένες κουλτούρες.
Thin
Το κυνήγι του πλούτου και ο καταναλωτισμός, ο ρόλος των media και των social media, η κυριαρχία της συχνά ψεύτικης εικόνας και η ασφυκτική πίεσή της ιδιαίτερα στους εφήβους, η κατάθλιψη, η αγωνία της ομορφιάς και η πάλη με το χρόνο, οι κάθε φύσης εθισμοί και διαταραχές είναι θέματα, με τα οποία καταπιάνεται η Γκρίνφιλντ στις δουλειές της. «Ο καθηγητής μου στον κινηματογράφο μου είχε πει ότι όλες μου οι ταινίες έχουν να κάνουν με εθισμό», μου λέει. «Δεν το είχα συνειδητοποιήσει. Παρατηρώντας το, έχει δίκιο. Πλούτος, εικόνα, εξουσία, ομορφιά, νεότητα, φήμη. Ή, όπως μου έλεγαν τα παιδιά, είχαμε στόχο να φτάσουμε τους χίλιους ακόλουθους, αλλά μόλις το πετύχαμε, θέλαμε κι άλλους, κι άλλους».
Παιδιά+Χρήμα
Ξεκίνησε με το Fast Forward: Growing up in the shadow of Hollywood το 1997 εξερευνώντας την επίδραση της βιομηχανίας της διασκέδασης στη νοοτροπία των εφήβων του L.A. Συγκέντρωσε 500 χιλιάδες φωτογραφίες, επιλογή από τις οποίες έχει παρουσιαστεί σε πολλές εκθέσεις, ενώ έχει αποτελέσει το υλικό και για την μετέπειτα ταινία της, Generation Wealth, όπου παρακολουθεί την ανέλιξη και την κατάρρευση ενός μεγιστάνα, μιας πορνοστάρ, μιας οδηγού λεωφορείων και μιας ανήλικης βασίλισσας ομορφιάς.
Εστίασε στα κορίτσια στο Girl Culture και στις διατροφικές διαταραχές στο Thin. Παρακολούθησε τη δημιουργία του «πιο μεγάλου σπιτιού της Αμερικής» στην Βασίλισσα των Βερσαλλιών αλλά και την προσπάθεια επιστροφής της Ιμέλντα Μάρκος. Παράλληλα είναι και μια εμπορική σκηνοθέτρια εργαζόμενη σε διαφημιστικές καμπάνιες κι έχει τη δική της εταιρεία παραγωγής. «Από πότε ξεκινήσαμε τόσο απεγνωσμένα να θέλουμε να είμαστε κάποιος άλλος;» έτσι ξεκίνησε την καμπάνια της Nike κι αυτό το μότο την ακολουθεί, όπως και η διαφημιστική καμπάνια #Like a girl που αποδομεί το στερεοτυπικό «Σαν κορίτσι».
Social Studies
Τι την έκανε να ασχοληθεί με το ντοκιμαντέρ, τη ρωτάω: «Πάντα ενδιαφερόμουν για τα κοινωνιολογικά θέματα, για το πώς ζούμε, τις αξίες μας, τις έγνοιες μας. Σπούδασα κοινωνικές επιστήμες, κοινωνιολογία και ανθρωπολογία και ανακάλυψα στη φωτογραφία και κινηματογράφο τον τρόπο να ασχολούμαι με τους ανθρώπους και να βλέπω γιατί κάνουν ό,τι κάνουν. Η μια ιστορία οδήγησε στην άλλη. Ξεκίνησα με το Growing up in LA, ένα φωτογραφικό πρότζεκτ με την εμπειρία μου ως έφηβη στο LA, τα άγχη και την πίεση για την εικόνα, την ανασφάλεια. Εγώ προερχόμουν από τη μεσαία τάξη, ενώ οι συμμαθητές μου στο ιδιωτικό σχολείο ήταν από πολύ πλούσιες οικογένειες κι ένιωθα ότι δεν είχα ό,τι είχαν. Έτσι ενδιαφέρθηκα για την υλικότητα, την εικόνα, το celebrity και το πώς επηρεάζει τις νέες, τους νέους και την κουλτούρα μας».
Generation Wealth
«Ο καπιταλισμός εμπορευματοποιεί τα πάντα, μέχρι και τα ανθρώπινα σώματα μέχρι να καταρρεύσουν» σχολιάζει ο δημοσιογράφος Chris Hedges, μιλώντας για μια ‘εκπορνευμένη κοινωνία’ στο Generation Wealth. «Άρχισα να σκέφτομαι την πιο τραγική συνέπεια του καπιταλισμού: την εμπορευματοποίηση των ανθρώπων», λέει η Γκρίνφιλντ στο masterclass. «Τα κορίτσια μαθαίνουν από μικρή ηλικία ότι η αξία τους προέρχεται από το σώμα τους. Αυτή η ιδέα συνοδεύεται από την πρόωρη σεξουαλικοποίηση. Δημιουργούν την ταυτότητά τους παίρνοντας κομμάτια από την ποπ κουλτούρα, τα οποία και χρησιμοποιούν για να διαμορφώσουν το εγώ τους. Αυτή η κρίση αυτοεκτίμησης οδηγεί σε αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές». Σε αποσπάσματα από ντοκιμαντέρ της είδαμε περιπτώσεις αποτυχημένων ή και πετυχημένων αποπειρών αυτοκτονίας, με τους γονείς ανήμπορους να καταλάβουν ή και να προλάβουν. «Κάποτε, το Αμερικανικό Όνειρο ήταν η ιστορία της αυτοδημιούργητης επιτυχίας μέσω της σκληρής δουλειάς. Τώρα, αυτό το όνειρο έχει αντικατασταθεί από εκείνο της φαντασιακής αιώνιας ομορφιάς, το οποίο έχει αγγίξει τα επίπεδα του εθισμού», ανέφερε η δημιουργός, σχολιάζοντας το φαινόμενο Καρντάσιαν, για το πώς χρησιμοποιείται η σεξουαλικότητα για χάρη της δημοσιότητας.
«Όταν είπα στα παιδιά που φωτογράφιζα στο Παιδιά+Χρήμα ότι κάνω μια ιστορία για το πώς είναι να μεγαλώνεις στο Λος Άντζελες, εκείνα μου απάντησαν: “Πρέπει να φωτογραφίσεις τα χρήματα. Αυτό είναι που έχει σημασία”». Αξιοσημείωτη είναι πάντως η φράση του καταδικασμένου για απάτη χρηματιστή Florian Homm στο Generation Wealth που μίλησε για ένα ‘τοξικό όνειρο’: «Αν νομίζεις ότι τα χρήματα κάνουν τα πάντα, μάλλον δεν είχες ποτέ χρήματα».
Η Βασίλισσα των Βερσαλλιών
Αναρωτιέμαι πώς φτάνει να προσεγγίζει τόσο κοντά, τόσο εξομολογητικά τους ανθρώπους στα ντοκιμαντέρ της. Στην Βασίλισσα των Βερσαλλιών, για παράδειγμα, όπου σχεδόν συμβιώνει με την Τζάκι και τον Ντέιβιντ Σίγκελ και τα οκτώ παιδιά τους. H Τζάκι είναι πρώην βασίλισσα ομορφιάς και ο Ντέιβιντ ο δισεκατομμυριούχος ‘Βασιλιάς των χρονομεριστικών μισθώσεων’ παγκοσμίως. Μαζί χτίζουν το σπίτι των ονείρων τους, τη μεγαλύτερη ενιαία ιδιόκτητη κατοικία στις ΗΠΑ, σχεδιασμένη με πρότυπο το Ανάκτορο των Βερσαλλιών στη Γαλλία.
«Είναι σημαντικό για να συμμετέχει ο κόσμος στα ντοκιμαντέρ, να νιώθει ότι θα ειπωθεί η ιστορία τους, χωρίς κριτική, δίκαια», μου εξηγεί. «Ο καθένας συμμετέχει για διαφορετικούς λόγους. Οι Σίγκελ ήταν αρχικά περήφανοι που έφτιαξαν το μεγαλύτερο σπίτι στις ΗΠΑ. Η Τζάκι αρέσκεται στο να τραβά την προσοχή, την κάμερα, ο δε Ντέιβιντ δούλευε πολύ, οπότε ήταν ευχαριστημένος με ό,τι ευχαριστούσε την Τζάκι. Η Τζάκι είναι πολύ έξυπνη και αρκετά μόνη και ήρθαμε κοντά. Κατανοούσε τι κάναμε και ήταν ενδιαφέρον για εκείνη». Και τότε χτυπά η οικονομική κρίση και τα μεγαλεπίβολα όνειρα γκρεμίζονται.
Η κάμερα της Λόρεν είναι και πάλι εκεί και καταγράφει. Πώς είναι όταν βλέπουν το αποτέλεσμα στην οθόνη; «Στον Ντέιβιντ δεν άρεσε, ενώ η Τζάκι το λάτρεψε», μου λέει η δημιουργός. «Ο Ντέιβιντ μας μήνυσε εμάς και το Sundance, όταν έβγαινε η ταινία. Δεν του άρεσε το τέλος, ότι δεν τα πήγαινε καλά επαγγελματικά, ήθελε να φαίνεται ότι ήταν πετυχημένος. Ωστόσο κερδίσαμε, γιατί όλα ήταν αλήθεια. Τώρα, δώδεκα χρόνια μετά, κάνουμε μαζί ένα μιούζικαλ που θα πάει στο Μπροντγουαίη. Στην πρόβα μου είπε ‘Ας κάνουμε ειρήνη’. Ποτέ λοιπόν δεν ξέρεις πώς θα σου βγει».
Τι συστήνει λοιπόν για ένα πετυχημένο ντοκιμαντέρ; «Να λες την αλήθεια, να δείχνεις πράγματα που ο κόσμος δεν έχει ξαναδεί. Μέρος όλης αυτής της δουλειάς είναι η ανακάλυψη. Ανακαλύπτεις στην πορεία αναπάντεχα. Ποτέ δεν κάνω κάτι που να ξέρω απ’ την αρχή πού θα καταλήξει. Πάντα κατέληγα με κάτι που δεν περίμενα. Επίσης να επιδιώκεις οικεία σχέση και πρόσβαση, εμπιστοσύνη, να νιώθουν οι συμμετέχοντες ότι λες την ιστορία τους. Και να βλέπεις πολλές εκδοχές της αλήθειας».
Ιμέλντα Μάρκος: Βασίλισσα χωρίς θρόνο
Υπάρχουν βέβαια και περιπτώσεις που το υποκείμενο του ντοκιμαντέρ θα προσπαθήσει να επιβάλει τη δική του εκδοχή. Κάτι τέτοιο συνέβη στην ταινία Ιμέλντα Μάρκος: Βασίλισσα χωρίς θρόνο (2019). Με επίκεντρο την έντονη προσωπικότητα της χήρας του δικτάτορα των Φιλιππίνων, Μάρκος, το ντοκιμαντέρ εξετάζει την απρόβλεπτη επιστροφή της οικογένειας Μάρκος στην εξουσία των Φιλιππίνων. Το φιλμ διερευνά την ιδιαίτερα δυσάρεστη παρακαταθήκη του καθεστώτος των Μάρκος και καταγράφει τις πιέσεις που ασκεί η Ιμέλντα προκειμένου να βοηθήσει τον γιο της, τον Φερδινάντο Μάρκος τον νεότερο, να εξασφαλίσει τη θέση του αντιπροέδρου. Η Ιμέλντα ξαναγράφει με θράσος το ιστορικό διαφθοράς που χαρακτηρίζει την οικογένειά της, αντικαθιστώντας το με ένα αφήγημα βασισμένο στην υπερβολική αγάπη μιας μητριαρχικής γυναίκας για την πατρίδα της.
«Στην οικογένεια Μάρκος δεν άρεσε το αποτέλεσμα, γιατί ήταν πολύ κριτικό για την επιστροφή τους στην εξουσία. Όταν ξεκίνησα, γνώριζα φυσικά για το σκοτεινό παρελθόν του, την κατάχρηση εκατομμυρίων δολαρίων, την καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά θεωρούσα ότι η χήρα του Μάρκος ήταν 86 ετών, είχε τα προβλήματά της και ίσως θα ήταν η στιγμή της να διαχωριστεί και να εξιλεωθεί. Τελικά όμως για εκείνη ήταν η στιγμή της να επανέλθει, να ξαναδιεκδικήσει την εξουσία, να οξύνει το αφήγημά της. Κατάλαβα γρήγορα ότι ήταν ανοικτή να πει την ιστορία της, αλλά ήταν αναξιόπιστη αφηγήτρια. Όταν είδα ότι αυτά που έλεγε δεν ήταν αλήθεια – ήταν η δική της εκδοχή αλήθειας, αντίθετη με των άλλων -, ήξερα ότι έπρεπε να την εξισορροπήσω και ν’ ακούσω όλες τις πλευρές. Οπότε στην ταινία δεν λέω ποιον να πιστέψετε, αλλά οι θεατές βγάζουν τα συμπεράσματά τους μέσα από τις πληροφορίες που παρέχονται».
Social Studies
Μιλάμε για το νέο της πρότζεκτ και τη σειρά Social Studies. Από την καταπολέμηση του εκφοβισμού, την πάλη με τα πρότυπα ομορφιάς, τις αυτοκτονικές και αυτοκαταστροφικές τάσεις, την πίεση της σύγκρισης, την αντιμετώπιση του ρατσισμού, την εξερεύνηση της σεξουαλικότητας μέχρι και τη λήψη αποφάσεων καθοριστικής σημασίας, τα παιδιά μιλάνε για τα θέματα που τα απασχολούν και προσπαθούν να βρουν υποστήριξη και λύση μεταξύ τους. «Στο Social Studies παρακολουθούμε πολλά παιδιά να αγωνίζονται και στο τέλος σχεδόν όλα να βρίσκουν τον εαυτό τους και τη φωνή τους, να βλέπουν πώς μπορούμε να κάνουμε τα πράγματα διαφορετικά», μου λέει η Γκρίνφιλντ. «Όλα αυτά έβγαιναν, καθώς τα σκέφτονταν στη διαδικασία. Ήταν έντονη διαδικασία που διήρκεσε πολύ χρόνο, είχαμε ομαδικές συζητήσεις και όλοι μάθαμε πολλά».
Social Studies
Πού καταλήγουν; «Ότι το να συγκρίνεσαι 24/7 με τους άλλους, που συχνά δεν είναι καν αληθινοί, είναι τοξικό. Σου αφαιρεί τη χαρά, την αθωότητα, δημιουργεί άγχος και κατάθλιψη. Είναι σκοτεινά τα πράγματα, αλλά υπάρχει πάντως ελπίδα γιατί τα παιδιά είναι σοφά, καταλαβαίνουν ακριβώς τι τους συμβαίνει και τι διαφορετικό θέλουν. Ήταν επίσης πολύ ενδιαφέρουσα η κουβέντα που είχαμε με μαθητές στη Θεσσαλονίκη, γιατί νιώθουν τα ίδια πράγματα και αναζητούν επίσης λύσεις. Στις συζητήσεις μας δεν υπάρχουν ενήλικες ειδικοί, τα παιδιά γνωρίζουν καλύτερα αυτόν τον κόσμο και είναι εκείνα που δεν είχαμε ευκαιρία να ακούσουμε. Μου είπαν ότι είναι η πρώτη σειρά που είναι πραγματικά γι’ αυτά και έγραψαν τι νιώθουν και τι θέλουν να γνωρίζουν οι γονείς τους: Ότι χρειάζονται αγάπη, συμπαράσταση και να τους ακούνε».
