Συν & Πλην: «Νεκρές ψυχές» στο Θέατρο Θησείον

Στο θεατρικό πάνθεο των Ρώσων, ο Νικολάϊ Γκόγκολ κατέχει μια περίοπτη θέση, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν άφησε σπουδαία δείγματα εργασίας και σε άλλες συγγραφικές φόρμες. Είναι πολλά τα διηγήματα και οι νουβέλες του τα οποία γνώρισαν και θεατρικά ανεβάσματα (όπως «Η μύτη» και «Το ημερολόγιο ενός τρελού») αλλά ένα και μοναδικό το μυθιστόρημα του, οι «Νεκρές ψυχές», το οποίο και γράφει το 1842. Θύμα της αυτοκρατορικής λογοκρισίας – όπως και πολλοί άλλοι σύγχρονοι του – καταφεύγει στο εξωτερικό και μετά από μια πολυετή περιπλάνηση στην Ελβετία και τη Γαλλία, καταλήγει στην Ιταλία όπου και το ολοκληρώνει.

Ήρωας των «Νεκρών Ψυχών» είναι ο Πάβελ Ιβάνοβιτς Τσίτσικωφ, ένας δήθεν «αξιαγάπητος» δήθεν «μορφωμένος», δήθεν «άξιος» αλλά σίγουρα αδίστακτος τυχοδιώκτης. Στα χρόνια της Ρωσικής Αυτοκρατορίας – πριν τη Μεταρρύθμιση Απελευθέρωσης του 1861 που πραγματοποίησε ο Αυτοκράτορας Αλέξανδρος Β΄, βάσει του οποίου 23 εκατομμύρια δουλοπάροικοι απόκτησαν την ελευθερία τους – ο Τσίτσικωφ περιφέρεται από πόλη σε πόλη, οργανώνοντας συναντήσεις με κρατικούς αξιωματούχους και γαιοκτήμονες της κάθε επαρχίας αποκαλύπτοντας σταδιακά το σατανικό σχέδιο του. Επιδιώκει να εξαγοράσει σε εξευτελιστική τιμή τους νεκρούς δουλοπάροικους που, μέχρι πρότινος, καλλιεργούσαν τη γη τους· και τους οποίους μπορούσαν να διαχειριστούν όπως ακριβώς και όλα τα άλλα περιουσιακά τους στοιχεία.
Γι’ αυτούς τους δουλοπάροικους που είχαν πεθάνει ανάμεσα σε δύο απογραφές, οι ιδιοκτήτες εξακολουθούσαν να καταβάλουν στο κράτος κεφαλικό φόρο, γεγονός που αποτελεί και το κυρίαρχο επιχείρημα του Πάβελ Ιβάνοβιτς: Θα απαλλάξει τους γαιοκτήμονες από τον φόρο και την ίδια ώρα το δημόσιο ταμείο δεν θα ζημιώνεται καθώς θα εισπράξει από τα τέλη της καταγραφής.
Όσο παράλογο, ανήθικο και ανατριχιαστικό κι αν είναι το σχέδιο του Τσίτσικωφ, στο τέλος καταφέρνει να το υλοποιήσει βρίσκοντας συμμάχους σε αυτό όχι μόνο τους φεουδάρχες της Ρωσίας, αλλά και τους κρατικούς λειτουργούς της, οι οποίοι για λίγα καπίκια, είναι διατεθειμένοι να πουλήσουν και την ψυχή τους.

Οι «Νεκρές Ψυχές» είναι μια μαύρη, κατάμαυρη πολιτική σάτιρα που αναδεικνύει τα διαβρωμένα μεγέθη κάθε κοινωνικού σχήματος: Αφενός την αστική τάξη που βαλτώνει στην υποκρισία της – «πόσο λίγο ενδιαφέρον προκαλούν οι κατώτερες τάξεις στο κοινό», σχολιάζει ο Γκόγκολ – και προκειμένου να αυξήσει την περιουσία της δεν προβάλλει κανέναν ηθικό φραγμό. Αφετέρου, τους διεφθαρμένους υπαλλήλους της κρατικής μηχανής που δεν διστάζουν να συνθηκολογήσουν με τους αστούς – αρκεί να εξασφαλίσουν λίγη παραπάνω εξουσία και κάποια χρήματα στην τσέπη. Και τέλος, τη μεσαία τάξη που ως, ασταμάτητος αποδέκτης των παραπάνω πρακτικών, σαπίζει κι αυτή ψυχικά· μηχανεύεται τρόπους νεοπλουτισμού, με όποιο κόστος: Ακόμα κι αν εμπορεύεται νεκρούς χωρικούς που όσο ζούσαν έφτυναν αίμα. «Η δίψα να αποκτήσουμε κάτι είναι η αιτία των πάντων», απολογείται ο Πάβελ Ιβάνοβιτς, αφήνοντας ανοιχτή την ερμηνεία για το ποιες τελικά είναι οι νεκρές ψυχές: Οι ηθικά νεκρές ή οι σωματικά;

Διόλου τυχαίο που το έργο του Νικολάϊ Γκόγκολ σκόνταφτε για μήνες στην επιτροπή λογοκρισίας αλλά, ακόμα κι όταν δημοσιεύτηκε, προκάλεσε δριμείες αντιδράσεις στην πτέρυγα των Ρώσων αστών αλλά και μεγάλη αποδοχή από τον δημοκρατικό πνευματικό κόσμο για την τόλμη του.
Στον απόηχο των αντιδράσεων, ο Γκόγκολ άρχισε να αμφιταλαντεύεται για την αυστηρότητα της κριτικής του στην «ρωσική ψυχή» και αποφάσισε να δημιουργήσει μια τριλογία αποκαθιστώντας, τρόπον τινά, το πρώτο μέρος των «Νεκρών Ψυχών». Δεν θα μάθουμε ποτέ τι έγραψε, αφού κατέστρεψε όλα τα τελευταία χειρόγραφα του.

Ο Ιωσήφ Ιωσηφίδης στο ρόλο του Τσίτσικωφ και ο Γιάννης Μάνθος.

Το αριστουργηματικό μυθιστόρημα του Νικολάϊ Γκόγκολ συναντά – εκτός από την διαχρονία – και την τωρινότητα του στην πρώτη του θεατρική απόδοση. H Σοφία Καραγιάννη παίρνει το ρίσκο να μιλήσει για τις «νεκρές ψυχές» έτσι όπως τις ερμηνεύει το σημερινό βίωμα και δικαιώνεται. Το ανδρικό σύνολο των πρωταγωνιστών – Ιωσηφίδης, Λάνης, Μάνθος, Παπαδόπουλος, Πασσάς – αναδεικνύουν τις τραγικές, δυστοπικές αλλά και τις γκροτέσκ καμπές του έργου σε μια παράσταση που έχει έλλειμα αισθητικών ερεθισμάτων.

Η πρωταγωνιστική ομάδα της παράστασης: Ιωσηφίδης, Λάνης, Μάνθος, Παπαδόπουλος, Πασσάς.

Στο χώρο της παγκόσμιας λογοτεχνίας οι «Νεκρές ψυχές» εκπροσωπούν επάξια το Νικολάϊ Γκόγκολ – παρότι τα διηγήματα και τα αφηγήματα που είχε νωρίτερα υπογράψει ήταν, επίσης, σπουδαία. Η σκηνοθέτρια Σοφία Καραγιάννη, έχοντας πρόσφατο το προηγούμενο δείγμα προσαρμογής για το θέατρο (του επίσης πολιτικού βιβλίου του Χρόνη Μίσσιου «Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς») επιχειρεί (σε συνεργασία με την δραματουργό Σβετλάνα Μαμαλούι) την ελεύθερη διασκευή των «Νεκρών ψυχών».
Παραδίδει μια φροντισμένη θεατρική εκδοχή του, όπου τόσο ο κεντρικός ήρωας Τσίτσικωφ όσο και οι εκπρόσωποι της παρηκμασμένης ρωσικής κοινωνίας, οργανώνουν ένα στιβαρό πορτρέτο της ηθικής διαφθοράς, ανεξαιρέτως τάξεων και εποχών. Η στροφή του κειμένου προς την αντανάκλαση της σημερινής κοινωνικής κατάστασης και ο συμβολισμός που, εξ αυτής, αποκτά κάθε «αλλόκοτο εμπόριο» νεκρών ψυχών θα μπορούσε να κοστίσει στην προσπάθεια. Γίνεται, ωστόσο, διακριτικά (ακόμα και η ‘επικίνδυνη’ αναφορά στις «57 ψυχές» των Τεμπών) διατηρώντας την δυναμική διείσδυση ενός κλασικού έργου στο σημερινό βίωμα.

Καθώς η διασκευή και η σκηνοθεσία υπογράφονται από την ίδια δημιουργό, την Σοφία Καραγιάννη, είναι δυσδιάκριτο αν η σκέψη για τον συσχετισμό της καπηλείας των νεκρών, φτωχών και αδικαίωτων από τους έχοντες εξουσία, προέκυψε κατά την πρώτη φάση δουλειάς με το κείμενο ή φωτίστηκε στην φάση των προβών. Σε κάθε περίπτωση, η Καραγιάννη επιχειρεί να ερευνήσει την τωρινότητα της κοινωνικής και πολιτικής σήψης και να την αναγάγει σε ύβρη. Η ανάγνωση της δεν έχει τόσο ως οδηγό της σάτιρα, αλλά την ανάδειξη του τραγικού που αυτή υποθάλπει. Φυσικά και δεν λείπει το γκροτέσκο στοιχείο (μιλάμε για Γκόγκολ, εξάλλου), οι σύντομες σκηνές, ο γρήγορος ρυθμός και η καλή διδασκαλία του λόγου.

Μια ασκημένη, μεταξύ τους, ομάδα ηθοποιών ξανασμίγει με αφορμή τον Γκόγκολ. Παρότι η παράσταση έχει ανάγκη να «τρέξει» – κάτι ορατή που θα αναδείξει περαιτέρω την θερμοκρασία της επικοινωνίας τους – μια από τις αρετές της παραμένουν οι ερμηνείες των ηθοποιών. Στον κεντρικό ρόλο, ο Ιωσήφ Ιωσηφίδης αποδίδει εύστοχα την ηθική πτώση του ήρωα του: αρχικά, η ακραία ιδέα του προκαλεί σοκ και δυσθυμία και τελικά αφομοιώνεται πλήρως από το, ήδη, σαπισμένο σύστημα. Εμπύρετη κυρίως προς την κορύφωση της, η ερμηνεία του Ιωσηφίδη οικειοποιείται τις αποχρώσεις του παραλογισμού. Στον ίδιο τόνο αν και με πιο γκροτέσκα υλικά, κινούνται και οι συμπρωταγωνιστές του στο ρόλο των γαιοκτημόνων – αξιωματούχων: Ο Κωνσταντίνος Πασσάς (ειδικά στην εμφάνιση του ως τυραννικού τσιγγούνη ιδιοκτήτη δούλων), ο Γιάννης Μάνθος (κυρίως για τη σωματική του ενέργεια) ενώ οι νεοφερμένοι στην ομάδα Διονύσης Λάνης και Χρήστος Παπαδόπουλος έχουν επίσης ωραίες στιγμές. Ο μεν πρώτος διακρίνεται περισσότερο για την σουρεαλιστική εμφάνιση της παραδόπιστης γριάς εμπόρου, ο δε δεύτερος ως σατανικά σκληρός γαιοκτήμονας.

Σκηνή από την παράσταση με τους Κωνσταντίνο Πασσά, Ιωσήφ Ιωσηφίδη και Διονύση Λάνη.

Παρότι η εμπειρία της Μαργαρίτας Τρίκκα στον κινησιολογικό σχεδιασμό είναι κατ’ επανάληψη επιβεβαιωμένη – εδώ αποδεικνύεται άλλοτε φλύαρη κι άλλοτε λιγότερο λειτουργική· με εξαίρεση την εμπνευσμένη σκηνή του φινάλε.

Η ελαφριά σκηνογραφία που προφανώς έχει ανάγκη ένα θέατρο εναλλασσόμενου ρεπερτορίου οδήγησε λογικά την Γεωργία Μπούρδα σε αυτές τις τροχήλατες πλατφόρμες που δημιουργούν διαφορετικούς χώρους εξέλιξης της πλοκής. Ωστόσο, η απλότητα τους δεν προσφέρει αισθητικά στην παράσταση. Αντίθετα, τα δίχρωμα κοστούμια της που συμβολίζουν, θα έλεγε κανείς, την ηθική αλλοίωση των ηρώων έχουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον.

Τολμηρή διασκευή ενός εξίσου τολμηρού, στην εποχή του, μυθιστορήματος που ευτυχεί και ερμηνευτικά.