Μια ματιά στις 4 νέες εκθέσεις του ΕΜΣΤ – Τέχνη που διεγείρει την συνείδηση και δίνει φωνή στα ζώα

Έχω την αίσθηση (ίσως βέβαια είναι και ιδέα μου) πως τον τελευταίο καιρό συζητάμε πολύ συχνά για το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης – και πολύ καλά κάνουμε. Μετά το “OCTOPUS” – το περιοδικό του για τη σύγχρονη τέχνη -, την αναδρομική (ή και όχι) έκθεση για τον Θόδωρο, φυσικά τις νέες προσθήκες στην “τεράστια” έκθεση του “What if Women ruled the World?”, φαίνεται πως όλοι είναι έτοιμοι για κάτι συθέμελα καινούργιο και διαφορετικό – και σε θεματική και σε καλλιτέχνες αλλά και σε κλίμακα. Η έκθεση – ωδή στις γυναίκες, τις θηλυκότητες και την τέχνη τους, άνοιξε τις πόρτες της σχεδόν 2 χρόνια πριν και με συνεχείς προσθήκες και εναλλαγές εμπλουτίζεται μέχρι και σήμερα.

Ωστόσο, φαίνεται πως με τον ερχομό της φετινής Άνοιξης, η ομάδα του μουσείου είναι έτοιμη για το επόμενο κεφάλαιο, την επόμενη έκθεση, για μία διαφορετική θεματική, που όλα αυτά στοχεύουν κι πάλι να ανοίξουν συζητήσεις, να δημιουργήσουν απορίες και γενικά να διεγείρουν όλες τις αισθήσεις και φυσικά να προβληματίσουν – αυτή τη φορά ίσως όχι σε τόσο σκληρό πλαίσιο όπως της έκθεσης “Τι κι αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο;”. Όλα αυτά λοιπόν το ΕΜΣΤ τα «συστήνει» στο κοινό με 4 καινούργιες (και εξαιρετικές) ατομικές εκθέσεις διαφορετικών καλλιτεχνών, που ανοίγουν τις πόρτες τους την Πέμπτη 3 Απριλίου. Η θεματική τους; Τα ζώα, η φύση και η σχέση των δύο. Πιο αναλυτικά, η καλλιτεχνική διευθύντρια του ΕΜΣΤ, Κατερίνα Γρέγου, ανέφερε ότι η συγκεκριμένη θεματική είναι κάτι που την αφορά βαθιά και την απασχολεί εδώ και περίπου 10 χρόνια – όσο έχει διαρκέσει και η έρευνα για το συγκεκριμένο εγχείρημα.

Άποψη εγκατάστασης: Emma Talbot,”Human/Nature”, 2025 @Πάρις Ταβιτιάν

«Ο άνθρωπος είναι το μόνο είδος που καταστρέφει τη βιόσφαιρα στην οποία ζει», μάς λέει χαρακτηριστικά η Γρέγου και μάς μιλάει για το πώς η αφετηρία αυτής της θεματικής – ως επιλογή για κάτι μεγαλύτερο – ήταν το βιβλίο του John Berger, “Why Look at Animals”. Την απασχολούν, τόσο την ίδια όσο και τους καλλιτέχνες, το ανθρώπινο αποτύπωμα, η συνοχή μεταξύ φύσης και ανθρώπου, καθώς και οι ιστορίες που αναδύονται από αυτή τη σχέση, όπως και ο «περιθωριοποιημένος ρόλος των ζώων στην κοινωνία». Μιλούσε με πάθος και τρομερή θέρμη για ένα ζήτημα που, αν σε αφορά το περιβάλλον στο οποίο ζεις καθώς και η ανθρώπινη καταχρηστική στάση απέναντι σε αυτό, φυσικά και σε αγγίζει βαθιά. Για την ίδια, όμως, φαινόταν να είναι κάτι πιο προσωπικό – εσωτερικό.

Άποψη εγκατάστασης από την ατομική έκθεση του Sammy Baloji : “Echoes of Progress, Shadows of History”, 2025. Παραγωγή ΕΜΣΤ. @Πάρις Ταβιτιάν

Όπως ανακαλύψαμε στη συνέχεια, ο «ενθουσιασμός» της ήταν απολύτως δικαιολογημένος, καθώς αυτές οι 4 εκθέσεις (δύο ατομικές και δύο μεγάλης κλίμακας in situ) αποτελούν στην πραγματικότητα τον προάγγελο της νέας ομαδικής έκθεσης του ΕΜΣΤ, η οποία θα εγκαινιαστεί στις 15 Μαΐου, με τη συμμετοχή πάνω από 60 καλλιτεχνών και μια ηθικοφιλοσοφική προσέγγιση, υπό τον τίτλο «Γιατί να κοιτάμε τα Ζώα – Δικαιοσύνη για τη μη ανθρώπινη ζωή». Αλλά σε αυτό θα επιστρέψουμε σε περίπου έναν μήνα. Προς το παρόν, ας μείνουμε στους τέσσερις καλλιτέχνες που παρουσιάζουν με μαεστρία τη δουλειά τους στους χώρους του μουσείου.

Η Janis Rafa, που μας κάνει μόνιμα «περήφανους στο εξωτερικό», όπως είπε χαρακτηριστικά η Κατερίνα Γρέγου, ο Kasper Bosmans, που πέρασε πολύ χρόνο στην Ελλάδα «κυρίως μέσα σε αρχαιολογικά μουσεία», ο Sammy Baloji, ένας καλλιτέχνης που η ιστορία και η έρευνα τον αφορούν βαθιά, αλλά πάντα σε συνδιαλλαγή με το παρόν, και η Emma Talbot, που πάντα δημιουργεί αιθέρια έργα τα οποία συνδιαλέγονται μεταξύ τους, βρίσκουν «το σπίτι» τους στους χώρους του κτηρίου της Καλλιρόης και καταφέρνουν να δημιουργήσουν ξεχωριστές ιστορίες πραγματικών ανθρώπων αλλά κυρίως πραγματικών πλασμάτων και ειλικρινών στιγμών στο χρόνο που ο άνθρωπος υπήρξε ο εχθρός και τα ζώα και η πραγματική ιστορία και η αλήθεια υπέστησαν και υφίστανται τις συνέπειες. Οι τέσσερις τους φτιάχνουν ιστορίες, βαθιά προσωπικές αλλά και ολικά συλλογικές, και ο καθένας μας προετοιμάζει για κάτι, μας μιλάει για κάτι ή μας δίνει μια γεύση για το τι θα ακολουθήσει ή τι προηγήθηκε.

Sammy Baloji “A Blueprint for Toads and Snakes”,2018 Άποψη εγκατάστασης (λεπτομέρεια):FramerFramed, 2018.© Framer Framed/ Eva Broekema

Στο ισόγειο του μουσείου, παρουσιάζεται η πρώτη ατομική έκθεση του διεθνούς φήμης καλλιτέχνη Sammy Baloji – ο οποίος έχει συνεργαστεί ξανά στο παρελθόν με την Κατερίνα Γρέγου (Bienalle Βενετίας κ.α.) και καθώς γνωρίζονται 15 χρόνια την χαρακτήρισε «μεγάλη του αδερφή» – σε επιμέλεια της Ιόλης Τζανετάκη. Ο Baloji, εδώ και πάνω από 20 χρόνια, διερευνά τις σχέσεις αποικιοκρατίας, πολιτισμικής ταυτότητας και βιομηχανικής εκμετάλλευσης, εστιάζοντας στην ιστορία της βελγικής κυριαρχίας στο Κονγκό. Η έκθεση περιλαμβάνει φωτογραφίες, βίντεο και εγκαταστάσεις από τα τελευταία δώδεκα χρόνια του καλλιτέχνη, καθώς και το νέο του έργο «Meandering», που δημιουργήθηκε ειδικά για το ΕΜΣΤ. Εξετάζει τρεις ιστορικές περιόδους: την προ-αποικιακή ιστορία του Κονγκό, την περίοδο της βελγικής αποικιοκρατίας και τη σύγχρονη νεοαποικιοκρατία, όπου πολυεθνικές εταιρείες εκμεταλλεύονται τον φυσικό πλούτο της χώρας. Στρέφει την προσοχή στις ευρωκεντρικές αφηγήσεις της Ιστορίας, αναδεικνύοντας πώς η δυτική τέχνη οικειοποιήθηκε την αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή κληρονομιά, ενώ παράλληλα διέγραψε αφρικανικά artefacts από το αφήγημα του παγκόσμιου πολιτισμού.

O Sammy Baloji

Ο τίτλος της έκθεσης αναφέρεται στη διαρκή παρουσία της αποικιοκρατικής κληρονομιάς στο Κονγκό. Ο Baloji αμφισβητεί τις συμβατικές δυτικές αφηγήσεις και αναζητά τρόπους να αποδείξει πως η αφρικανική ιστορία και κουλτούρα προϋπήρχαν της ευρωπαϊκής αποικιοκρατικής παρέμβασης. Το έργο του δεν μένει μόνο στο παρελθόν, όπως χαρακτηριστικά είπε και η επιμελήτρια της έκθεσης, «δεν τον αφορά μόνο το παρελθόν», αλλά αναδεικνύει πώς τα γεγονότα της αποικιοκρατίας εξακολουθούν να διαμορφώνουν το παρόν, τόσο σε κοινωνικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο. Η επιμέλεια αλλά και τα ίδια τα έργα σε καταβάλουν και ακόμα και αν πιστεύεις πως θα περάσεις από εκείνη την αίθουσα ανέγγιχτος, η ιστορίες και ο τρόπος του Baloji σε κάνουν να καταλάβεις πως όσα βλέπεις σε αφορούν απόλυτα.

Sammy Baloj Aequare. “The Future that Never Was”, 2023 (video still) Μονοκάναλο βίντεο, έγχρωμο, ήχος, 21′ 04”

Το «Θολό Βλέμμα» του Kasper Bosmans, ενός καλλιτέχνη που φημίζεται για το πολύπλευρο έργο του με διάφορες μορφές τέχνης, αντικρίζουμε σχεδόν αμέσως πλαϊνό τοίχο της εισόδου του μουσείου. Συνδυάζοντας γλυπτική, εγκαταστάσεις και ζωγραφική, παρουσιάζει το νέο του έργο στο ΕΜΣΤ, το οποίο εξετάζει τη μεταλλαγή των ρόλων των ζώων στην ανθρώπινη κοινωνία. Μέσω μιας μεγάλης τοιχογραφίας, ο Bosmans αναλύει την αμφίδρομη σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και τα ζώα, προσφέροντας μια αναστοχαστική θεώρηση του «βλέμματος του άλλου», το οποίο συχνά είναι αδύνατο να συλληφθεί πλήρως. Ο καλλιτέχνης αναφέρεται στο πώς τα ζώα, που άλλοτε θεωρούνταν μυστήρια, έχουν μετατραπεί σε αντικείμενα εμπορευματοποίησης και θεάματος, όπως συμβαίνει στα τσίρκο και στους ζωολογικούς κήπους. Μέσα από μια πομπή ζώων που παραπέμπει στην ιστορία και τη μυθολογία, αναδεικνύεται η θλιβερή πραγματικότητα του βλέμματος των ζώων, γεμάτο ανία και απογοήτευση μέσα από τεχνητές συνθήκες.

Ο Kasper Bosmans.

Το έργο του εμπνέεται από τις παραδόσεις και τη μυθολογία, με ιδιαίτερη επιρροή από την ελληνική αρχαιολογία, όπου ο Bosmans πέρασε σημαντικό χρόνο (μας ανέφερε γελώντας πως πέρασε πολλές ώρες μέσα στα αρχαιολογικά μουσεία της Αθήνας). Βασισμένο σε ιστορίες όπως του «Χρυσού Όνου», το έργο συνδυάζει το σύγχρονο βλέμμα με αναφορές σε σύμβολα και ιεροτελεστίες, προσφέροντας μια καθολική, υπερτοπική αναγνώριση των ζώων και της ιστορίας τους. Δημιουργώντας μια αίσθηση παρατηρητή, το έργο προκαλεί τον θεατή να αναλογιστεί τη δική του σχέση με τα ζώα και τη θέση τους στην ανθρώπινη κοινωνία. Οι επιλογές των χρωμάτων και το φως κάνει το μήνυμα και τη ιδέα πίσω από το έργο του να έρχονται σε μία περίεργη ισορροπία με το σκληρό θέμα που καταπιάνεται. Σε προσκαλεί να το κοιτάξεις!

Kasper Bosmans “The Fuzzy Gaze”,  2025 (λεπτομέρεια) @Πάρις Ταβιτιάν

Emma Talbot “You Are Not the Centre” (inside the animal mind), 2025 Film stil

Η Emma Talbot, μια καλλιτέχνιδα που έχει αναγνωριστεί για τις μεγάλες εγκαταστάσεις της παγκοσμίως και την εξαιρετική χρήση του μεταξιού, παρουσιάζει στο ΕΜΣΤ το νέο της έργο «Human/Nature», το οποίο εξετάζει τη σχέση ανθρώπου και ζώου μέσα από μια σειρά εικαστικών πρακτικών, συμπεριλαμβανομένων βίντεο, ζωγραφικής και γλυπτικής. Το έργο, το οποίο αποτελεί μια μνημειώδη υφαντουργική εγκατάσταση και συνοδεύεται από την ταινία κινουμένων σχεδίων, παρουσιάζει τη θηλυκή πρωταγωνίστρια, ένα alter ego της ίδιας της Talbot, που εισέρχεται στο μυαλό διαφόρων ζώων προκειμένου να ανακαλύψει μια νέα οπτική του κόσμου. Στο έργο, η ηρωίδα εισέρχεται στο οσφρητικό σύμπαν ενός σκύλου, στο μυαλό μιας αράχνης και στην οπτική του ελαφιού, αναζητώντας την κατανόηση ενός κόσμου από τη σκοπιά των ζώων. Η ίδια η Talbot μιλώντας για το έργο της εξήγησε με πολύ απλά λόγια όλα όσα θέλησε να δημιουργήσει: «We live in a human project and we pushed everything aside. We lose touch with things that we need to survive.»

H Emma Talbot. @Brunno Cattani

Η Talbot προσπαθεί να συνθέσει μια δυναμική εικόνα της αποξένωσης του ανθρώπου από τη φύση, εκφράζοντας την ιδέα ότι ενώ οι άνθρωποι συχνά αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως το κέντρο του κόσμου, στην πραγματικότητα είναι τα ζώα που ζουν ελεύθερα, ενώ εμείς βιώνουμε την αιχμαλωσία και τους περιορισμούς του πολιτισμού μας. Η χρήση της “Χίμαιρας”, ενός μύθου που συνδυάζει διαφορετικά ζώα, λειτουργεί ως αλληγορία για τη φαντασία του ανθρώπινου Εγώ και την αντιφατική μας σχέση με τον φυσικό κόσμο. Μέσω αυτών των έργων, η Talbot θέτει ανοιχτά ερωτήματα για την ηθική του ανθρώπινου πολιτισμού και την αναγκαιότητα μιας επιστροφής στη φύση, προκειμένου να αναγνωρίσουμε και να αποδεχτούμε τη σύνδεσή μας με τα ζώα και το περιβάλλον. Τα τρία αυτά έργα, ένα γλυπτό, μία εγκατάσταση και ένα βίντεο, συνδιαλέγονται μεταξύ τους – και επίσης ήταν και τα 3 ανάθεση του ίδιου του μουσείου. Μπαίνοντας στο χώρο θα σας κοπεί η ανάσα, η Talbot, εκμεταλλεύτηκε πλήρως τον χώρο, την κίνηση και τις καμπύλες του. Δημιούργησε ένα “πέπλο”  ή καλύτερα ένα φακό ή ένα φίλτρο, που μέσα του μπορεί να δεις όλα όσα θα μπορούσαμε να είμαστε – απλά υπέροχο.

H Janis Rafa. @Melitini Nikolaidi

Στον τρίτο όροφο του μουσείου η Janis Rafa παρουσιάζει την πρώτη ατομική έκθεση της σε ελληνικό μουσείο, με τίτλο “We Betrayed the Horses”. Η έκθεση αποτελεί μια εμβυθιστική εμπειρία που εξετάζει τη σχέση του ανθρώπου με τα άλογα μέσα από την κυριαρχία, την επιθυμία και την υποταγή. Κάπου εδώ αξίζει να σημειωθεί πως γενικά στην δουλειά και το έργο της Janis Rafa τα ζώα και η σχέση μαζί τους είναι πάντα παρόν – και συγκεκριμένα εδώ το άλογο αποτελεί πολύ προσωπικό της κομμάτι – όπως εκμυστηρεύεται η ίδια. Με μια πολυμεσική αφήγηση, η Ράφα μεταμορφώνει δύο εκθεσιακούς χώρους του μουσείου σε μια σκηνογραφία όπου το άλογο είναι πανταχού παρόν, αλλά και απούσα μορφή – καθώς το σώμα του δεν υπάρχει πουθενά, είναι έα κενός χώρος. Το ζώο εμφανίζεται μόνο μέσα από τις ανθρώπινες επινοήσεις που το πλαισιώνουν: γλυπτά, μηχανισμοί ελέγχου, αντικείμενα ιππασίας – ό,τι δηλαδή ο άνθρωπος κατασκεύασε για να το δαμάσει και να του επιβληθεί – και ένα δικάναλο φιλμ που γυρίστηκε στον ιππόδρομο της Αθήνας που πλέον είναι (ευτυχώς) κλειστός, περιλαμβάνοντας αρχειακό υλικό από τις αρχές του 20ού αιώνα.

Άποψη εγκατάστασης από την ατομική έκθεση της Janis Rafa: “We Betrayed the Horses” , 2025 @Πάρις Ταβιτιάν

Η καλλιτέχνιδα διερευνά την έννοια του «επιτελεσμένου» (performed) αλόγου, ενός πλάσματος που έχει κατασκευαστεί από τον άνθρωπο για να εξυπηρετήσει κοινωνικές, πολιτισμικές και οικονομικές λειτουργίες. Μέσα από τα έργα της, εξετάζει πώς η φροντίδα μετατρέπεται σε έλεγχο, η επιθυμία σε κυριαρχία, και η αγάπη σε μη συναινετική σχέση. Η πρακτική της ιππασίας εμφανίζεται ως ένα σύστημα που, μέσα από την εμπορευματοποίηση του ζώου, έχει μετατρέψει το άλογο σε εργαλείο εξουσίας και απόλαυσης. Εντυπωσιακή είναι η εσκεμμένη απουσία του ίδιου του αλόγου από την έκθεση. Η παρουσία του γίνεται αισθητή μόνο μέσα από τα αντικείμενα που το δαμάζουν, το περιορίζουν και το καθιστούν προϊόν ανθρώπινης εκμετάλλευσης. Το φιλμ της Ράφα, με τις εικόνες του άδειου ιππόδρομου και τις αποτυπώσεις του παρελθόντος, λειτουργεί ως ένας θρήνος για την εκμετάλλευση της μη ανθρώπινης ζωής. Σύμφωνα και με την ίδια υπάρχει και μία «αυτοβιογραφική ενοχή», καθώς εκείνη μεγάλωσε φροντίζοντας άλογο στο οποίο όπως είπε αφιερώνει και αυτή την έκθεση.

Janis Rafa “The Absence of your Body has Shaped the Spectacles of our Past” 2025 (video still) Δικάναλη βίντεο εγκατάσταση, έγχρωμη, ήχος, 12

Με αυτή την έκθεση – που κάπως μαζί με της Talbot εμένα προσωπικά με άγγιξαν πιο βαθιά – η Rafa αναδεικνύει τις αόρατες πτυχές της σχέσης μας με τον ζωικό κόσμο, προτρέποντάς μας να αναλογιστούμε τον ρόλο μας στην εκμετάλλευση των μη ανθρώπινων όντων και να αμφισβητήσουμε τα όρια της ανθρωποκεντρικής μας ηθικής. «Η ελαφρότητα του να κυριεύεις στόματα και σώματα. Η σεξουαλικότητα του να υπερέχεις και να κυριεύεις κρύβει μία τεράστια σκοτεινή διάσταση του ανθρώπου», λέει χαρακτηριστικά. Η καλλιτέχνιδα δημιουργεί έναν χώρο αναστοχασμού και διαμαρτυρίας, όπου η έννοια της ηθικής και της δικαιοσύνης απέναντι στα ζώα επανεξετάζεται μέσα από ένα σκοτεινό και ποιητικό εικαστικό λεξιλόγιο. Η έκθεση προσκαλεί το κοινό να αναλογιστεί τον σαγηνευτικό αλλά συχνά σαδιστικό δεσμό του ανθρώπου με τα ζώα, καθώς και τις προβληματικές αντιλήψεις μας περί αγάπης και κυριαρχίας.

Γενικά για πρώτη φόρα ίσως στη Ελλάδα και σίγουρη για πρώτη φορά σε τέτοια κλίμακα , μαζί με την επερχόμενη έκθεση «Γιατί να κοιτάμε τα Ζώα – Δικαιοσύνη για τη μη ανθρώπινη ζωή», το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (το μόνο μουσείο που επιτρέψει τα κατοικίδια) κάνει ένα «άλμα» και μαζί μία δήλωση. Κοιτάει πέρα από την ανθρωποκεντρική τέχνη, με τις επιλογές του και σε καλλιτέχνες και σε έργα, στρέφει το βλέμμα του αλλού, σε κάτι ίσως σημαντικότερο, και στηρίζει αυτή του την απόφαση έμπρακτα. Κάντε μια βόλτα από εκεί λοιπόν και δώστε στο εαυτό σας την ευκαιρία να δει κάτι, ίσως, μοναδικό.