Εντυπώσεις από την Μπιενάλε της Σάρτζα 16: Τι κουβαλάμε, πώς και για πόσο;

Να κουβαλάς… ένα σπίτι, μια ιστορία, μια πληγή, μια χώρα, μια αλλαγή, τραγούδια, μια νέα αρχή, αντίσταση, τις ακτίνες ενός πρωινού χωρίς φόβο. Τι σημαίνει να κουβαλάς το σπίτι, τους προγόνους σου, τα πολιτικά μορφώματα; Τι κουβαλάμε όταν ταξιδεύουμε, δραπετεύουμε, συνεχίζουμε; Τι διαδρομές κάνουμε, όταν μεταναστεύουμε; Τι κρατάμε, όταν μένουμε; Τι, όταν επιβιώνουμε;

To carry είναι ο τίτλος της Sharjah Biennale 16 που ξεκίνησε τον Φεβρουάριο και θα διαρκέσει μέχρι τις 15 Ιουνίου 2025 περιλαμβάνοντας 600 έργα με πάνω από 200 νέες αναθέσεις. Μεταξύ αυτών και ορισμένοι καλλιτέχνες από την Ελλάδα, όπως οι Serapis Maritime (Κρήνη Δημοπούλου, Δήμητρα Δημοπούλου και Μανώλης Λαιμός με τη στήριξη του ΝΕΟΝ & του PCAI) και η Πάκυ Βλασσοπούλου.

SERAPIS MARITIME, Untitled (Mother Trade Seating), 2025, Bait Obaid Al Shamsi, Arts Square. Photo: Ivan Erofeev

Η Μπιενάλε της Σάρτζα διοργανώνεται από το 1993 από το Sharjah Art Foundation που φροντίζει για τη σύγχρονη τέχνη και τη δουλειά με την κοινότητα μέσω της τέχνης στη χώρα. Η Σάρτζα είναι το τρίτο μεγαλύτερο από τα επτά αραβικά εμιράτα και το μοναδικό που γεφυρώνει τον αραβικό κόλπο με τον κόλπο του Ομάν. Λίγα μόλις λεπτά από το Ντουμπάι, η Σάρτζα διαφοροποιείται πλήρως και θεωρείται το πνευματικό κέντρο των Εμιράτων απολαμβάνοντας και τον τίτλο της πολιτιστικής αραβικής πρωτεύουσας, αλλά και της Παγκόσμιας Πρωτεύουσας Βιβλίου 2019 της UNESCO.

Sharjah by night

Την πρώτη φορά που επισκέφθηκα την Μπιενάλε το 2019 ήταν κατά τύχη – κυριολεκτικά έπεσα πάνω στους χώρους της μένοντας παραδίπλα για δουλειά και εντυπωσιάστηκα από την τόλμη, με την οποία πραγματευόταν τότε ζητήματα γυναικείας ταυτότητας. Το 2023 που την επισκέφθηκα εξ επί τούτου πλέον, το θέμα της ήταν η από-αποικιοποίηση, ενώ φέτος πραγματεύεται τη διαγενεακή και διαπολιτισμική σύνδεση και μετάβαση. Η Μπιενάλε φέρνει κοντά συμμετέχοντες απ’ όλον τον κόσμο –  Αυστραλία, Ινδία, Κορέα, Κίνα, Αφρική, Ιαπωνία, Ινδονησία, Νέα Ζηλανδία, Αραβικές χώρες, Λατινική Αμερική, Ευρώπη.

Sharjah by night

Η διευθύντρια και πρόεδρος του Sharjah Art Foundation, Hoor Al Qasimi, συνεργάστηκε φέτος με πέντε επιμελήτριες, η καθεμιά από τις οποίες συνεισφέρει καταθέτοντας τη δική της αλήθεια, βιώματα, ρίζες, αξίες. Η Alia Swastika από την Ινδονησία, διευθύντρια της Biennale Jogja Foundation, η Amal Khalaf, διευθύντρια της Cubitt και βασική επιμελήτρια των Serpentine Galleries, η Megan Tamati-Quennell, συγγραφέας και επιμελήτρια σύγχρονης και μοντέρνας Μαορί και αυτόχθονης τέχνης σε μουσεία και γκαλερί της Νέας Ζηλανδίας, η Natasha Ginwala, ερευνήτρια, συγγραφέας, καλλιτεχνική διευθύντρια του Colomboscope και επιμελήτρια στο Gropius Bau Berlin και η Zeynep Öz, συγγραφέας και επιμελήτρια, μεταξύ άλλων του τουρκικού περιπτέρου της 58^ης Μπιενάλε της Βενετίας. Οι πέντε τους προσεγγίζουν το θέμα με διάφορες επιμελητικές μεθοδολογίες – residencies, εργαστήρια, γραφή, ηχητικές εμπειρίες, εκδόσεις, και οι κριτικές συζητήσεις ενθαρρύνονται.

Sharjah Biennial 16 συνεπιμελήτριες Natasha Ginwala, Alia Swastika, Amal Khalaf, Megan Tamati-Quennell και Zeynep Öz στο March Meeting. Photo: Motaz Mawid

Βρεθήκαμε στη Σάρτζα με αφορμή το March Meeting, μια ετήσια συνάντηση ανθρώπων της τέχνης και του λόγου απ’ όλον τον κόσμο, που περιλαμβάνει συζητήσεις και δρώμενα. Φέτος συμπίπτει με την Μπιενάλε και ο τίτλος του δεν είναι άλλος από to carry songs. Μέσα στην ημέρα επισκεπτόμαστε τους χώρους και τα έργα και απολαμβάνουμε μια συλλογή αφηγημάτων από πολλαπλές οπτικές, γεωγραφίες και γλώσσες, ιστορίες γενεών και κληρονομιές, συχνά πολύ βαριές.

Ο καλλιτέχνης Mara TK στο March Meeting. Photo: Motaz Mawid

Οι 17 χώροι που καταλαμβάνει η φετινή Μπιενάλε έχουν επίσης ιδιαίτερη σημασία και προεκτείνονται πέρα από το κέντρο, σε πολλά ιδιαίτερα μέρη. Τα βράδια παρακολουθούμε το March Meeting που φέτος, καθώς πέφτει στο Ραμαζάνι, έχει την αίσθηση μιας μεγάλης γιορτής της κοινότητας.

Άποψη της πόλης από το Al Qasimiyah School

Η ζέστη είναι ακόμα ανεκτή, ξεκινάμε όμως, όπως θα κάνουμε κάθε μέρα, νωρίς το πρωί, ώστε το μεσημέρι να μπορούμε να κάνουμε ένα διάλειμμα. Στην περίοδο του ραμαζάνι, η πόλη είναι ιδιαίτερα ήσυχη το πρωί και όλες οι δραστηριότητες, το φαγητό, η διασκέδαση, μετατίθενται για αργά το βράδυ.

Επισκεπτόμαστε το εντυπωσιακό House of Wisdom, τη βιβλιοθήκη της Σάρτζα που είναι γεμάτη κόσμο, κυρίως νέους. Δύο λευκοί τεράστιοι ελέφαντες – βιβλιοστάτες, έργα του Michael Parekōwhai, Μαορί της Ν. Ζηλανδίας, συμβολίζουν τη μνήμη και τη γνώση, αλλά και ένα σχόλιο για τον «ελέφαντα στο δωμάτιο».

Michael Parekōwhai, Te Ao Hurihuri, 2009. Photo: Ivan Erofeev

Φτάνουμε στο προάστιο Κάλμπα, τόπο φημισμένος για την βιοποικιλότητά του και το οικολογικά πλούσιο έδαφός του. Το παλιό εργοστάσιο ψυγείων Kalba από το ’70 είναι άλλος ένας εμβληματικός χώρος που αναδιαμορφώθηκε το 2012 κι έκτοτε χρησιμοποιείται από την Μπιενάλε. Εδώ φιλοξενούνται έργα που μιλούν για τη σχέση εδάφους και νερού, φυσικές καταστροφές, κατάρρευση, τελετουργίες.

Kalba Ice Factory. Στην πρόσοψη διακρίνεται το έργο της Kate Newby, Cold Water, 2025. Photo: Ivan Erofeev

Ιδιαίτερη εντύπωση κάνουν τα έργα της Adelita Husni-Bey από Ιταλία-Λιβύη Like a flood και Hunger Stones. Μέσα από φυσικού μεγέθους τσιμεντοσωλήνες που έχουν τοποθετηθεί στη σκοτεινή αίθουσα, παρακολουθούμε το χρονικό μιας προτετελεσμένης οικολογικής καταστροφής ως αποτέλεσμα της οικολογικής καταστροφής και εκμετάλλευσης που έφεραν  χρόνια ιταλικής αποικιοκρατίας. Οι πλημμύρες της Λιβύης είχαν χιλιάδες νεκρούς και οι σκηνές των καταστροφών ήταν τόσο βίαιες που οι επιμελητές επέλεξαν να τις απεικονίσουν μέσω των περιγραφών από τις κάμερες.

Adelita Husni-Bey, Like a Flood, 2025

Στην Al Mureijah Square θα δούμε τις Hunger Stones της Adelita, τις πέτρες που αναφέρονται στα σημάδια που τοποθετούνται σε διάφορα φυσικά μέρη ως προμηνύματα επικείμενου λιμού και δημιουργήθηκαν σε παιδικά εργαστήρια στη Σάρτζα.

Adelita Husni Bey, Hunger Stones, 2025. Photo: Ivan Erofeev

Λουσμένο στο φως της ερήμου, το κάποτε πολύβουο σουκ με θέα στη θάλασσα δεν μπορεί παρά να αποτελεί το χώρο, όπου τα έργα συνομιλούν μαζί της και ταυτόχρονα μιλούν για επικοινωνία, κληρονομιά, μνήμη, επιβίωση, απώλεια και γιορτή.

Al Hamriyah Studios

Ξεχωρίζουμε τα έργα των Zadie Xa και Benito Mayor Vallejo με μαγικές εγκαταστάσεις από κορεάτικες σαμανικές κουδουνίστρες, ακούμε τους ήχους της θάλασσας από τα κοχύλια και τα χίλια μπρούτζινα καμπανάκια που μας μεταφέρουν σε κάτι υπερφυσικό που έρχεται από πολύ παλιά, με ήχους κορεατικών εξορκιστικών χορών.

Zadie Xa με Benito Mayor Vallejo, Moonlit Confessions Across Deep Sea Echoes: Your Ancestors Are Whales, and Earth Remembers Everything, 2025. Photo: Danko Stjepanovic

Περπατάμε κάτω από εκατοντάδες χειροποίητες γυάλινες σταγόνες της αυτόχθονα Αυστραλής Yhonnie Scarce – πρόκειται όμως για μια όξινη βροχή. Η εγκατάσταση Operation Buffalo είναι ένα σχόλιο στις επιπτώσεις των πειραμάτων ατομικής ενέργειας στη Ν. Αυστραλία από Βρετανούς τη δεκαετία ‘50-‘60.

Yhonnie Scarce, Operation Buffalo, 2024. Photo: Ivan Erofeev

Εντύπωση κάνουν τα κωνικά ψάθινα αντικείμενα, σαν καπέλα, της υπερήλικης πια Yvonne Koolmatrie που κάνει παραδοσιακή ψαθοπλεκτική φτάνοντας μέχρι την Μπιενάλε της Βενετίας το 1997 και μεταφέροντας τη γνώση του παρελθόντος στο υλικό τους.

Yvonne Koolmatrie, various works, 1992–1999. Photo: Ivan Erofeev

Πρόκειται για ένα παλιό δικαστήριο που συνδιαλέγεται με έργα σχετικά με μεταμόρφωση: Φυλές, ταυτότητα, ανθρωπότητα, μεταφέρουν την παράδοση και τον πολιτισμό για να δημιουργήσουν ένα νέο μέλλον. Ιδιαίτερα εντυπωσιακά είναι τα κόκκινα υφαντά Vines of the mountain της Aluaiy Kaumakan από τη νότια Ταϊβάν, τόπο που έπρεπε να εγκαταλειφθεί λόγω καταστροφικού τυφώνα το 2009.

Aluaiy Kaumakan, Vines in the Mountains, 2020 και Blooming, 2018. Photo: Ivan Erofeev

Ως αρχηγός φυλής, η καλλιτέχνις έκανε εργαστήρια με γυναίκες για συλλογικότητα και μνήμη. Ξεχωρίζει επίσης το έργο Whakamoemoea του αυτόχθονα καλλιτέχνη από τη Νέα Ζηλανδία, Luke Willis Thompson, ένα «πολιτικό sci-fi» τοποθετημένο το 2040, όπου η Oriini Kaipara, η πρώτη τηλεπαρουσιάστρια ειδήσεων με το χαρακτηριστικό τατουάζ των Μαορί στο στόμα, αναγγέλλει τη μετάβαση της Aotearoa από αποικιακό σε αυτόχθον πολυεθνικό κράτος που εγγυάται πλήρη σεβασμό και φροντίδα στη γενιά που έρχεται, βασισμένο στην τελευταία έκθεση του Μαορί φιλοσόφου και δικηγόρου Moana Jackson.

Luke Willis Thompson, Whakamoemoeā, 2024. Photo: Ivan Erofeev

Η επιμελήτρια Amal Khalaf που μας συνοδεύει, έχει ονομάσει τη θεματική της ενότητα Throwing shells. Η ίδια, μεγαλώνοντας στο Μπαχρέιν έβλεπε τις μεγαλύτερες γυναίκες και τη γιαγιά της να διαβάζουν σημάδια και μέσω τραγουδιού και εξιστόρησης να διαχειρίζονται το πένθος, τη χαρά και την οργή ακόμα. Η Αμάλ με τις φίλες της επιδόθηκε στη μελέτη κοχυλιών – έτσι θεωρούσαν ότι μπορούσαν να μαντέψουν τα μελλούμενα.

Το βράδυ επισκεπτόμαστε το μέρος που πραγματοποιείται το φετινό March Meeting. Επιμελητές, καλλιτέχνες, σπουδαστές, επισκέπτες, καλεσμένοι ομιλητές, μουσικοί, άνθρωποι που ζουν ή έρχονται στην πόλη για το event, μαζεύονται για τρία βράδια κάθονται σε αυτοσχέδια τραπεζοκαθίσματα από ξύλινες παλέτες στο προαύλιο και ακούν ομιλίες και μουσική, συζητάνε, τρώνε όλοι μαζί. Αυτή ακριβώς η συλλογικότητα υπηρετεί εδώ ως ζωτική δύναμη στη διατήρηση και μετάδοση γνώσης. Το τραγούδι και η συλλογική ακρόαση έχουν κάτι το τελετουργικό. Με τρυφερότητα και οργή οι φωνές πενθούν ό,τι χάθηκε και ονειρεύονται ό,τι είναι να έρθει. Για μοίρασμα και μετάδοση γνώσης, αλληλοϋποστήριξη και δύναμη της κοινότητας μίλησε άλλωστε στον χαιρετισμό της η Hoor Al Qasimi.

Το Al Qasimiyah School είναι ένα παλιό σχολικό κτήριο διαμορφωμένο όπως παραδοσιακά αυτά τα κτήρια στη Σάρτζα, ένα μεγάλο τετράγωνο με μια ευρύχωρη αυλή στη μέση και μικρές αίθουσες που εκτείνονται στο ισόγειο και πρώτο όροφο – μια εικόνα πολύ οικεία για την Ελλάδα. Χτίστηκε το 1971, την ίδια χρονιά που ο Ίβαν Ίλιτς έβγαζε το βιβλίο Deschooling Society αναζητώντας ριζική εναλλακτική και κοινούς τόπους στα κοινωνικά συστήματα. Το κτίσμα ανακαινίστηκε το 2019 από την Τριενάλε Αρχιτεκτονικής της Σάρτζα. Στην Μπιενάλε 16 φιλοξενούνται έργα που έχουν να κάνουν με μορφές εργασίας και εκμετάλλευσης, φύλου, συμβίωσης, πολέμου και πολλά από αυτά αναζητούν την ενεργή συμμετοχή του κοινού ως παράγοντα κινητοποίησης της κοινωνίας.

Η επιμελήτρια Amal Khalaf με τον καλλιτέχνη Hashel Al Lamki στο Al Qasimiyah School

Στις αίθουσες είχαμε την ευκαιρία να δούμε έργα σημαντικών καλλιτεχνών, όπως η ακτιβίστρια και φεμινίστρια Suzanne Lacy. Τα έργα της σχολιάζουν τον τρόπο παρουσίασης από τα ΜΜΕ κατά συρροήν δολοφονιών δέκα γυναικών στο Λ.Α. ήδη από τη δεκαετία του ’70, τη στάση απέναντι στις ηλικιωμένες γυναίκες και μια σειρά δράσεων μαζί τους, αλλά και την απώλεια θέσεων εργασιών στη μεταβιομηχανική εποχή.

Suzanne Lacy, The Circle and the Square (still), 2015–2017. Photo: Danko Stjepanovic

Στενά συνδεδεμένα με τη γυναικεία εργασία βλέπουμε επίσης έργα των The Voice of Domestic Workers. Η ομάδα ξεκίνησε το 2009 για την ενδυνάμωση χιλιάδων μεταναστριών οικιακών βοηθών, που συχνά αντιμετωπίζουν σεξουαλική παρενόχληση και κακοποίηση, ρατσισμό και εργασιακή εκμετάλλευση. Στην έκθεση παρουσιάζουν τη δουλειά τους, συχνά σε συνεργασία με καλλιτέχνες. Ξεχωρίζουμε μια οικεία δυστυχώς εικόνα, τα προσωπικά αντικείμενα που αφαιρούν οι εργοδότες από τις γυναίκες.

The Voice of Domestic Workers

Ανάμεσα σε πολλά ενδιαφέροντα έργα βλέπουμε και τη συλλογική δουλειά της οικογένειας του Mohammed Al Hawajri και της Dina Mattar. Παλαιστίνιοι καλλιτέχνες , μέλη της ομάδας Eltiqa για τη σύγχρονη τέχνη στη λωρίδα της Γάζας, την εγκατέλειψαν μόλις πριν τους βομβαρδισμούς. Στην έκθεση βλέπουμε έργα που διέσωσαν, γραπτά μηνύματα προς φίλους και συγγενείς και έργα των παιδιών, μαζί με έργα του Σύριου καλλιτέχνη Ala Younis που υπήρξε δάσκαλος του Al-Hawajri με αναφορά στα εναλλακτικά καλλιτεχνικά κινήματα στην Παλαιστίνη.

Το βράδυ κλείνει αργά, με μια πολύ ιδιαίτερη μουσική περφόρμανς της houaïda, μουσικού και αστροφυσικού που δραστηριοποιείται κυρίως στο Βερολίνο και μας βάζει σε έναν κόσμο ρευστό, απόκοσμο και ονειρικό.

Η houaïda στην περφόρμανς The Love of Spirits Sounding Worlds – A Devotion. Photo: Motaz Mawid

Βάζουμε μακριά δροσερά βαμβακερά, παίρνουμε μαζί μας μπόλικα νερά και αντιηλιακό και ξεκινάμε για ένα απαιτητικό ταξίδι στην έρημο. Πριν όμως από αυτό, περνάμε από το Flying Saucer.

Tο 70’s αισθητικής κτήριο που θυμίζει ούφο, πέρασε από πολλές και διάφορες χρήσεις – εστιατόριο, κέντρο κοινότητας μέχρι και σούπερ μάρκετ. Τώρα μας χαρίζει μια μυσταγωγική εμπειρία φωτός και ήχου, με τον ήλιο να διαπερνά το διάτρητο κάλυμμα της κοίλης τζαμαρίας, παρέμβαση του Daniel Boyd, αυτόχθονα Αυστραλού καλλιτέχνη.

Daniel Boyd, Untitled, 2025

Ο Μαορί καλλιτέχνης Mara TK, σε συνεργασία με Παλαιστίνιο και τοπικό μουσικό, έχει ετοιμάσει μια συγκλονιστική ηλεκτρονική μουσική εμπειρία που σχετίζεται με τις σχέσεις των Μαορί με το φεγγάρι, τις φάσεις του και το σεληνιακό τους ημερολόγιο.

Πρόκειται για μια από τις νέες, συναρπαστικές προσθήκες στους χώρους της Μπιενάλε. Μακριά από το κέντρο, ένας οικισμός στην έρημο της Al Madam που προορίστηκε το ’70 για τη στέγαση μετακινούμενων φυλών, αλλά δεν κατοικήθηκε ποτέ αφού ήταν στη μέση του πουθενά.

Ένα από τα εγκαταλελειμμένα σπίτια στο Al Madam Buried Village

Εκεί, ο αυτόχθονας Αμερικανός μουσικός καλλιτέχνης Raven Chacon έχει ηχογραφήσει τραγούδια βεδουίνων για την αγάπη και την έρημο,  που όπως και εκείνοι, μετακινούνται από το ένα εγκαταλειμμένο σπίτι στο άλλο, δημιουργώντας μια καθηλωτική εμπειρία. Λίγο πιο πέρα βλέπουμε το Brier Patch, ένα σύμπλεγμα από ξερά κλαδιά δέντρων που ξεπροβάλλουν από τα καθίσματα σχολικών θρανίων, ένα σχόλιο του Hugh Hayden για το εκπαιδευτικό σύστημα στην Αμερική – την ιστορική αμνησία, το άγχος, τον αποκλεισμό.

Hugh Hayden, Brier Patch, 2022. Photo: Danko Stjepanovic

Η επιμελήτρια Megan Tamati-Quennell μας μιλά για συλλογική ανησυχία με την έννοια της διαρκούς αλλαγής, των κινημάτων και της επιδίωξης για νέες, εναλλακτικές πραγματικότητες. Η Megan μας μαθαίνει τον Μαορί όρο Waewae tapu που σημαίνει ιερά πόδια: τι σημαίνει να είσαι επισκέπτης στη χώρα και τον πολιτισμό κάποιου άλλου και ποιες είναι οι υποχρεώσεις σου;

Al Madam Buried Village

Βρισκόμαστε ακόμα στη μέση του πουθενά, στο γεωλογικό πάρκο Buhais, άλλον έναν από τους νέους χώρους της Μπιενάλε, όπου εκτίθενται τα έργα Whispers Midden και Kinyyingarra Poles, της Megan Cope, ένα σύμπλεγμα ξύλινων στύλων με πλεγμένα κοχύλια που παραπέμπουν ίσως στο νερό που κάποτε σκέπαζε τη χώρα, αλλά κυρίως στην υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων και την αλλοίωση του περιβάλλοντος.

Megan Cope, Kinyingarra Guwinyanba, 2024. Photo: Motaz Mawid

Στην όαση του El Daid και σε ένα εγκαταλειμμένο μικρό παλάτι πάνω σε έναν αμμόλοφο φήμες θέλουν να έχει υπογραφεί η πράξη ίδρυσης των Αραβικών Εμιράτων από τις φυλές που συγκεντρώθηκαν εκεί. Αυτός ο χώρος ενέπνευσε την επιμελήτρια Zeynep Öz να εγκαταστήσει εκεί έργα που μιλούν για τη γλώσσα, τους κανόνες του παιχνιδιού σε κάθε επίπεδο, την τεχνολογία κάθε εποχής ως παράγοντα διαμόρφωσης εργασιακών και κοινωνικών σχέσεων και συστημάτων εμπιστοσύνης.

Al Dhaid Arts Palace

Στο  Al Dhaid λόγω του νερού είχαν βρει το χώρο τους πολλά αγροτικά πειραματικά προγράμματα. Ο τόπος ενέπνευσε την Öz ως τόπος προσδοκιών, αποτυχιών και απογοητεύσεων, γονιμότητας και απώλειας, φυτείας και σποράς.

Στον προαύλιο χώρο του παλατιού βλέπουμε τη εμβληματική εγκατάσταση του Akram Zaatari, All that refuses to vanish: The Tabnit Monolith, μια ανασκευή μονόλιθου που βρέθηκε στη βασιλική νεκρόπολη της Σιδώνας στο Λίβανο, αλλά τον κατέστρεψαν πάραυτα οι αρχές. Κάτω από αυτόν ήταν κάποτε η σαρκοφάγος του βασιλιά.

Akram Zaatari, All that Refuses to Vanish: The Tabnit Monolith, 2022. Photo: Danko Stjepanovic

Παραδίπλα είναι το εντυπωσιακό Pool of Perspectives 2030 του Mahmoud Khaled, μια εντυπωσιακή στρογγυλή πισίνα με έντονο μπλε πλακάκι από αυτά που χρησιμοποιούν στην Πορτογαλία, αφού παλιότερα ο τόπος ήταν αποικία της. Το 2030 αναφέρεται στους στόχους βιώσιμης ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών – που προφανώς δεν επιτυγχάνονται.

Mahmoud Khaled, Pool of Perspectives-2030, 2025. Photo: Danko Stjepanovic

Μπαίνοντας μέσα στο εγκαταλελειμμένο πια Arts Palace, έντονη είναι η παρουσία των καλλιτεχνών Fatma Belkis και Onur Gokmen, που με ξύλο και λευκές φιγούρες από πεπιεσμένο χαρτί διηγούνται ιστορίες συνδεδεμένες με την οθωμανική ταυτότητα σε σχέση με τη Δύση, εμπνευσμένες από τον Αχμέτ Χαμντί μπέη (παλιό γνώριμό μας και διατελέσαντα δήμαρχο Θεσσαλονίκης) και τις γαλλικές του επιρροές.

Από τη σειρά Si-Saw, Hamdy Attacked by the Great White and Revolt Against the Sun (2021)

Μπροστά από το κτήριο απλώνεται το The Farm project, μία κάποτε εύφορη έκταση όπου στο πλαίσιο της Μπιενάλε φιλοξενεί ηχητικές εγκαταστάσεις σε ενδημικά δέντρα. Περπατώντας ακούμε τραγούδια της υπαίθρου από τοπική μπάντα μέχρι και όπερα, ενώ όσα πουλιά ζουν στα σχεδόν ανύπαρκτα δέντρα συνομιλούν με τα ηχογραφημένα τιτιβίσματα και σε ένα παλιό πηγάδι το νερό ακούγεται ως μνήμη.

The Farm project

Παραδίπλα, στους χώρους μιας μικρής εγκαταλειμμένης κλινικής φιλοξενούνται έργα που σχετίζονται με το κλίμα, το νερό, την οικολογική καταστροφή αλλά και τις ευκαιρίες μέσω της τεχνολογίας. Αναρωτιόμαστε τι σημαίνουν τα κόκκινα περίτεχνα κιγκλιδώματα στους εξωτερικούς διαδρόμους και η απορία λύνεται όταν παρατηρούμε το ίδιο μοτίβο στους δρόμους, στις καρότσες των παλιών μικρών φορτηγών του τόπου.

Doruntina Kastrati, The Dance of Sand and Steel, 2024. Photo: Ivan Erofeev

Στην κλινική θα δούμε μεταξύ άλλων μια σειρά από 13 μινιμαλιστικά έργα της YAZ Publications (YAZ σημαίνει καλοκαίρι και γράψιμο στα τουρκικά), που εξετάζουν θέματα μετάβασης, μετακίνησης ή οικονομικής αστάθειας.

Από τη σειρά της YAZ Publications

Στα μικρά δωμάτια βλέπουμε έργα των You’ll know when you Get there που σχολιάζουν μεταξύ άλλων το ρόλο των γυναικών ως «προστάτιδων» του νερού, χρησιμοποιώντας υλικά, όπως αλάτι από την όαση της Σίβα και γιαπωνέζικη χρυσή κλωστή, αλλά και μοναδικά γλυπτά και αγγεία – ρέπλικες εκείνων της προκολομβιανής εποχής  που βρέθηκαν στον Ναό του Ήλιου στη Λίμα του Περού, ως προσφορές στον ήλιο.

Ximena Garrido-Lecca, Heliomorphisms, 2021. Photo: Danko Stjepanovic

Μόνο που αυτά τα αντικείμενα, από τη σειρά  Heliomorphisms της Ximena Garrido-Lecca, είναι κατασκευασμένα από ρευστοποιημένη σιλικόνη φωτοβολταϊκών. Η γέννηση του κόσμου κατά την αρχαία ελληνική μυθολογία στο βίντεο που παρουσιάστηκε στην Πoμπηία I am Hymns of the New Temples αναβιώνει εδώ από τον καλλιτέχνη Wael Shawky.

Wael Shawky, I Am Hymns of the New Temples, 2023

Στη δεύτερη βραδιά του March Meeting γνωρίζουμε μεταξύ άλλων την ινδονήσια Ata Ratu που παίζει το τετράχορδο όργανο jungga και τραγουδάει στη μητρική της γλώσσα, Kambera. Μιλά για τη χαμένη συλλογικότητα και σύνδεση που υπήρχε μεταξύ των ανθρώπων και των συλλογικών γευμάτων, που τώρα πια αποτελούν μια εντελώς προσωπική επιλογή.

Ata Ratu, Songs from Sumba. Photo: Motaz Mawid

Έχει προηγηθεί μια συζήτηση με τους καλλιτέχνες Suvi Wahyudianto και Dicky Senda, η οποία καταλήγει σε ένα νόστιμο, παραδοσιακό ινδονησιακό πιάτο.

Ο Suvi Wahyudianto στην ομιλία και μαγειρική περφόρμανς “Cooking as Embodied Memory”. Photo: Motaz Mawid

Συναρπαστική και πολύ δυναμική είναι η συζήτηση που ακολουθεί μεταξύ των ποιητριών, συγγραφέων και μεταφραστριών Athena Farrokhzad και Meena Kandasamy με συντονίστρια την επιμελήτρια Natasha Ginwala. Αναρωτιούνται χαρακτηριστικά «Πότε οι συγγραφείς πήραν διαζύγιο από τους αγώνες για τα ανθρώπινα δικαιώματα;», αναφερόμενες στην ουδετεροποίηση, στην παθητικότητα, στον γλωσσικό καπιταλισμό, στο σύστημα – μηχανή θανάτου που παράγει αξίες μέσω της καταστροφής.

Η Athena Farrokhzad διαβάζει απόσπασμα από έργο της. Photo: Motaz Mawid

«Παλιότερα, τα πρόσωπα των συγγραφέων κυκλοφορούσαν ως στόχος, τόση οργή προκαλούσαν με την αντισυμβατική τους στάση», μας υπενθύμισαν και μίλησαν για χώρο για το πένθος, για αργή αλλαγή και για την αγάπη ως τρόπο να αναγνωρίζουμε τον ανθρώπινο εαυτό μας. «Οι ποιητές ας κάνουν χώρο στις λέξεις για τη δυνατότητα στη ζωή», είπαν.

Το πρωινό μας σήμερα θα είναι πιο αστικό. Θα περιπλανηθούμε στο κομμάτι της Σάρτζα που βρίσκεται κοντά στο λιμάνι και στον ινδικό κόλπο. Ξεκινάμε από τη βάση της Μπιενάλε και της σύγχρονης τέχνης της Σάρτζα γενικότερα: Τους εκθεσιακούς χώρους γύρω από τη βάση του Sharjah Art Foundation στην Al Mureijah Square.

Al Mureijah Square

Αυτό που αντικρίζουμε πρώτα πρώτα είναι δύο γιγάντια κοχύλια σε βαθύ κόκκινο: Οι κοιτίδες πετρελαίου της περιοχής και όχι μόνο, περιέχουν μια αντίφαση – το πετρέλαιο φέρνει πλούτο και κινεί τη ναυτιλία, αλλά ταυτόχρονα καταστρέφει και μολύνει. Στο έργο της Gastromancer η Monira Al Qadiri έχει βάλει τα τεράστια πολυεστερικά κοχύλια να διηγούνται την ιστορία μιας ακούσιας μεταμόρφωσης από θηλυκό σε αρσενικό και απώλειας της αναπαραγωγικής τους ικανότητας. Ο λόγος είναι η εξωτερική βιομηχανική μόλυνση από την κόκκινη χημική ουσία ΤΒΤ, που χρησιμοποιούν στα πλοία για να απομακρύνουν την άλγη και τα κοχύλια. Ακούγονται αποσπάσματα του βιβλίου της Thani Al Suwaidi, The story of shells.

Monira Al Qadiri, Gastromancer, 2023. Photo: Danko Stjepanovic

Στη βίντεο εγκατάσταση Search for Life ΙΙ της Stephanie Comilangο, πίσω από μια οθόνη καλυμμένη από τεράστια μαργαριταρένια κουρτίνα ξεδιπλώνονται ιστορίες μαργαριταριών σε Κίνα, Φιλιππίνες και Αραβικό κόλπο που μας διηγούνται την αλιεία, τη μεταβαλλόμενη αξία τους, αλλά και την εκμετάλλευση και τη μετανάστευση.

Stephanie Comilang, Search for Life II, 2025. Photo: Danko Stjepanovic

Μιας και το μέρος υπήρξε κάποτε αποθήκη, πολλά είναι τα έργα που πραγματεύονται την έννοια της απόθεσης, της αποθήκευσης, δοχεία υλικών και μνήμης. Πλάσματα του νερού και υδάτινες ιεροτελεστίες, εποχές πλημμυρών και πολέμων είναι συχνά οι “πρωταγωνιστές” στα έργα.

Σε μία από τις αίθουσες θα συναντήσουμε τα πορσελάνινα πιάτα της Πάκυς Βλασσοπούλου από τη σειρά A day after a day after a day after a day. Το πρότζεκτ γεννήθηκε στη Λέρο και ερευνά την ευθραυστότητα του ανθρώπου σε συνθήκες ακούσιου εγκλεισμού, είτε είναι φυλακή, είτε ψυχιατρείο είτε προσφυγικός καταυλισμός.  Τα σχέδια και τα κείμενα στα εύθραυστα πιάτα μοιάζουν με ημερολόγια φυλακής και περιλαμβάνουν μέχρι και φράσεις από το γράμμα του φυλακισμένου κατά την ιταλική χούντα, Αντόνιο Γκράμσι, προς τον γιό του.

Paky Vlassopoulou, Selected works from ‘A day after a day after a day after a day’, 2023- ongoing. Photo: Ivan Erofeev

Στο σκιερό προαύλιο θα σταθούμε για δροσιά και περισυλλογή στο έργο του Jorge Gonzalez Santos, Jatibonicu (People of the Sacred High Waters) για τις παραδόσεις και προσφορές των Πορτορικανών αυτόχθονων- τις κεραμικές φιγούρες,  τις δαντέλες των γυναικών και τα τσαμπιά από φυσικά κεριά που σχεδόν λιώνουν στα χέρια μας πριν προλάβουμε να τα αποθέσουμε ως τη δική μας προσφορά.

Jorge González Santos, Roco Ku Guatu Nakan (Remember the Sacred Fire Within) (detail), 2022 -2025. Credit: Alejandra Domínguez (knowledge-carrier). Photo: Ivan Erofeev

Αίσθηση προκαλούν και τα έργα της Rossella Biscotti από τη σειρά Saturated Salty Mud Stories, ένα σχόλιο στην αραβική ενεργειακή οικονομία, αλλά και την ιταλική βιομηχανία και τις αποικιοκρατικές οικονομίες, με τεράστια γλυπτά από σωλήνες αερίου και γυάλινα γλυπτά από δοχεία αρωμάτων και ελαίων.

Rossella Biscotti, Various works from ‘Saturated Salty Mud Stories,’ 2025. Photo: Ivan Erofeev

Η έννοια της «μητρικής γλώσσας»  υπογραμμίζει το ζωτικό ρόλο των γυναικών στο να διατηρούν και να κληροδοτούν στις μελλοντικές γενιές γνώσεις για τον πολιτισμό και τη γλώσσα, μέσω αφηγήσεων, τραγουδιών και συζητήσεων. Η σχέση του φύλου και της γλώσσας έχει κυρίαρχο ρόλο εδώ, μαζί με ιστορίες μετανάστευσης, αποικιοκρατίας, περιθωριοποίησης και τάξης. Πολλές φορές το λεξιλόγιο δίνει τη θέση του στο ύφασμα. Οι αναζητήσεις σε αρχειακό υλικό είναι επίσης ιδιαίτερα έντονες εδώ.

Calligraphy Square & Calligraphy Museum

Μας συνεπαίρνει (και μας ταράζει κάπως) η βιντεοεγκατάσταση της Cecile B. Evans, Ad Hoc Order, για το μέλλον της μνήμης, τα data και την κατάρρευση. Τα στοιχεία δεν είναι πια προσβάσιμα – εκτός αν έχεις να πληρώσεις – και η μνήμη χάνεται. «Το μόνο που θυμάμαι είναι ο καιρός», ακούμε σε λούπα.

Cécile B. Evans، Ad Hoc Order (The ruins of your shattered promises were salvaged and stockpiled in the cellar of the progressive framework that was meant to fix you. A holiday will be established to commemorate their conversion into coffee mugs.) (detail), 2025. Photo: Danko Stjepanovic.

«Είμαι νερό και φωτιά, μια θάλασσα δυνατοτήτων», τραγουδούν παραπέρα σε βίντεο οι γυναίκες στην έρημο. Η Citra Sasmita στο Timur Merah Project έχει φτιάξει τεράστια υφασμάτινα συμπλέγματα, περίτεχνα κεντημένα, που όμως θα μπορούσαν να είναι και κλουβιά. Μας μεταφέρει ξεχασμένα προσωπικά αντικείμενα από το εγκαταλειμμένο παλάτι της βασίλισσας του Μπαλί, που ήταν και θαρραλέα, αλλά παραγνωρισμένη πολεμίστρια του 19^ου αι., υπενθυμίζοντας τον παραγνωρισμένο ρόλο της γυναίκας στην Ιστορία.

Citra Sasmita, Timur Merah Project XV: Poetry of The Sea, Vow of The Sun, 2024. Photo: Ali Alfadly

Η επιμελήτρια Alia Swastica μιλά για ιστορίες αντίστασης και συλλογικής φροντίδας. Όπως λέει, η Mama Deci, μια από τις ηγέτιδες της κοινότητας αυτόχθονων στο Καπάν της Ινδονησίας, της είχε αφηγηθεί τον αγώνα των γυναικών που έμειναν για ένα μήνα στην κορυφή ενός βραχώδους βουνού και ύφαιναν, αντιστεκόμενες στο άνοιγμα ενός λατομείου που θα κατέστρεφε το ιερό δάσος τους. Και νίκησαν. Στόχος της Swastica είναι να πολλαπλασιάσει τις ξεχασμένες σιωπηλές φωνές και προγονικές συνδέσεις και να εξετάσει το πώς η Τέχνη μπορεί να προσφέρει νέες δυνατότητες αντίστασης και αλληλεγγύης σε μια βαθιά νεοφιλελεύθερη τάξη πραγμάτων.

Womanifesto-International Art Exchange, WeMend, 2023–2025. Photo: Ali Alfadly

Αυτό καθρεφτίζεται για παράδειγμα στο Womanifesto project που επιμελείται, μια πολυεθνική κολεκτίβα γυναικών που φέρνει κοντά καλλιτέχνες με τοπικές κοινότητες στην Ταϊλάνδη. Με έντονη παρουσία στη φετινή Μπιενάλε, το Womanifesto έχει συγκεντρώσει πολλούς ανθρώπους που φέρνουν και οι ίδιοι τα υφάσματά τους και μοιράζονται ράβοντας την ιστορία τους και τα μηνύματά τους.

Στο επιβλητικό κτήριο του μουσείου απολαμβάνουμε κυρίως ζωγραφικά έργα με έμφαση στις αυτόχθονες γυναίκες που κουβαλούν γνώση και σοφία έξω από τα δυτικά πλαίσια.  Ή έργα που μιλούν για εκτοπισμό, τραύμα, σκλαβιά, μετανάστευση και διασπορά. Μεταξύ αυτών τα έργα της κινηματογραφίστριας Mila Turajlić που αναδιαπραγματεύονται τα ψυχροπολεμικά και μετααποικιακά αφηγήματα μέσα από το Non-Aligned Movement.

Mila Turajlić, Various works 2024-2025. Photo: Shafeek Nalakath Kareem

Εντυπωσιακό και το εκτενές (50 μ.), σαρκαστικό έργο You ask, We answer της Sarah Abu Abdallah που περιγράφει την καθημερινότητα στη Σαουδική Αραβία μέσω print art από περιοδικά και σχολιάζει μέχρι και τα κατοικίδιά της που ενοχλούν τον γείτονα.

Sarah Abu Abdallah, You ask, We answer

Λουσμένη στο χαρακτηριστικό θαμπό κίτρινο φως η παραλιακή ακτή της Σάρτζα είναι το μέρος όπου ξεδιπλώνεται η ναυτιλιακή και εμπορική δραστηριότητα. Η Arts Square, που παλιά στέγαζε την αγορά Al Mureijah, ήταν τόπος ανταλλαγής αγαθών απ’ όλον τον κόσμο. Αναπόφευκτα τα έργα εδώ σχετίζονται με ανθρώπινη εκμετάλλευση, περιβάλλον και οικονομία. Εδώ, όπως και στο Art Foundation, έντονη παρουσία έχουν τα έργα των Serapis Maritime που έχουν φτιαχτεί με ξύλα και άλλα υλικά πλοίων και ύφασμα.

Serapis Maritime

Μεταξύ άλλων, πάνω από 160 πακέτα με μεταχειρισμένα ρούχα σχηματίζουν καθίσματα στην γκαλερί ή ατενίζοντας το λιμάνι, υπαινισσόμενα τους κρυφούς και φανερούς θαλάσσιους δρόμους του εμπορίου παγκοσμίως. Στην οροφή δεσπόζει ένα γλυπτό κατασκευασμένο από ξύλα πλοίων, μέταλλο και φώτα που σχηματίζει τη λέξη Mother Trade, τον τίτλο δηλαδή του πρότζεκτ.

Serapis Maritime, Mother Trade

Μέσα στο σουκ (σκεπαστή αγορά με κάθε λογής μπαχαρικά, ρούχα, αρώματα), ορισμένα από τα μικροσκοπικά καταστήματα έχουν μετατραπεί επίσης σε έργα, μεταξύ των οποίων βλέπουμε το Photo Kegham: Μια συλλογή φωτογραφιών του Kegham Djeghalian Sr, επιζώντα της αρμενικής γενοκτονίας, που ίδρυσε το πρώτο φωτογραφείο στη Γάζα το 1944. Ο εγγονός του ανακάλυψε τρεις κούτες στο σπίτι του πατέρα του στο Κάιρο κι έτσι έφτασαν εδώ οι φωτογραφίες που  ξεδιπλώνουν την ιστορία του τόπου μέσα από τους ανθρώπους του.

Photo Kegham– Kegham Djeghalian Sr and Kegham Djeghalian Jr, Photo Kegham of Gaza: Unboxing –The Studio, 2020-2024. Photo: Shafeek Nalakath Kareem

Το παλιό νοσοκομείο της πόλης με τους λαβυρινθώδεις διαδρόμους με τα μικρά δωμάτια και την εσωτερική όμορφη αυλή του, γίνεται η στέγη για έργα που αντανακλούν τη φροντίδα, τη ζωή, αλλά και το πένθος ή το θάνατο.

Χώροι του Bait Al Serkal με έργα των The Weaving project. Photo: Ivan Erofeev

Συγκλονιστικό το έργο της Helene Kazan, Clear Night από τη Βηρυτό, εμπνευσμένο από τα βρετανικά αρχεία που δημοσιεύθηκαν 75 χρόνια μετά τον πόλεμο στο Λίβανο και τη Συρία και την εμπλοκή των Γάλλων και Βρετανών. Με αυτά τα αρχεία αποκαλύφθηκε ο λόγος δολοφονίας της τραγουδίστριας Asmahan, καθώς την που θεωρούσαν διπλό πράκτορα.

Helene Kazan, Clear Night, 2025. Photo: Ivan Erofeev

Καθώς και το σκοτεινό έργο του Paul Pallavi, How love moves, που παρακολουθεί μέσα από τους νεκροθάφτες στο Δελχί και τους τρόπους πένθους και ταφής από το θάνατο των συντρόφων μέχρι θύματα συγκρόυσεων ή πανδημίας.

Στα έργα του Pallavi

Έντονη και εδώ η παρουσία της συλλογικής ύφανσης ως τρόπου μνήμης, έκφρασης, αντίστασης και αλληλεγγύης ιδίως μεταξύ γυναικών. Το βλέπουμε στο The Weaving project από την Ινδονησία που αναδεικνύει συλλογικές ταυτότητες και που τραβά την προσοχή όλων εμάς που στεκόμαστε και αφήνουμε ένα μικρό κεντητό αποτύπωμα της ύπαρξής μας στα κρεμασμένα υφαντά, αλλά και στα έργα της Güneş Terkol που έχει δουλέψει με γυναικείες συλλογικότητες σε πολλές χώρες.

Güneş Terkol, Gori Leso Leso [Daily Working Life], 2024. Photo: Ivan Erofeev

Τελευταίος σταθμός στην ξενάγησή μας είναι το Old Al Jubail Vegetable Market, ένα πολύ ξεχωριστό κι αγαπημένο μέρος επειδή είναι σε τόσο οικεία και ανθρώπινη κλίμακα. Πρόκειται για την παλιά λαχαναγορά που βρίσκεται λίγο πιο έξω από το κέντρο, με τα μισοκατεβασμένα ρολά στα μαγαζάκια από τη δεκαετία του ‘80. Το μέρος αναβίωσε χάρη στην Τριενάλε Αρχιτεκτονικής και εδώ και κάποιον καιρό χρησιμοποιείται μεταξύ άλλων και για την Μπιενάλε.

Ellen Pau, Terroir, 2024. Photo: Shanavas Jamaluddin

Στο ημίφως της σκεπαστής αγοράς περπατάμε αργά σε μια φαρδιά λωρίδα άμμου, στοιχισμένοι σε μια γραμμή από ροζ φως με ηχητικό υπόβαθρο. Η Ellen Pau από το Χονγκ Κονγκ στο Terroir σχολιάζει τους άδειους χώρους που πλέον σπανίζουν. Η έρημος είναι φυσικός χώρος, σχεδόν σωματικός και το ρόδο της ερήμου γίνεται σύμβολο ανθεκτικότητας.

Aziz Hazara, I Love Bagram (ILB) (detail), 2025. Photo: Shanavas Jamaluddin

Ο Aziz Hazara από την Καμπούλ στη βίντεο εγκατάστασή του I Love Bagram στρέφει το βλέμμα στο τι γίνεται στις σκιές της πόλης. Στο μεταπολεμικό τοπίο, τις νέες αγορές και τη νέα πολιτική με σαφές σχόλιο για την παρουσία της Κίνας σήμερα στο Αφγανιστάν.

Sakiya, various works, 2020–2024. Photo: Shanavas Jamaluddin

Στο έργο της, Capital Coup η καλλιτεχνική κολεκτίβα Sakiya με έδρα ένα χωριό κοντά στη Ραμάλα ανασκευάζει το αμερικανικό Καπιτώλιο ως ένα κοτέτσι από ξύλο και μεταλλικό φράχτη ως ένα ειρωνικό σχόλιο για τις ανατροφοδοτούμενες σχέσεις με την εξουσία.

Η τελευταία μέρα του March Meeting αφιερώνεται σε συζητήσεις σχετικά με τις οικονομικές συνθήκες και τη νεοφιλελευθεροποίηση, τους αυτόχθονες πολιτισμούς, την πρόσβαση στη γνώση και την απώλεια της συμβολικής δυναμικής της γλώσσας.

Chaar Yaar—the Faqiri Quartet. Photo: Motaz Mawid

Προτού κλείσει η φετινή συνάντηση με την ενωτική ποιητική μουσική περφόρμανς των Chaar Yaar-the Faqiri Project, ένα «νήμα τραγουδιών που ταξιδεύουν σε διαφορετικά μέρη», οι πέντε επιμελήτριες της φετινής Μπιενάλε μας μιλούν για τη δουλειά τους, πώς τη σχεδίασαν, τις δυσκολίες και τη γοητεία της, τους στόχους και τις επιρροές τους. Το ρόλο των γυναικών.  Το πώς όλα είναι πολιτική. Το ρόλο των Μπιενάλε, τους ρυθμούς των καλλιτεχνών και τις διαφορετικές οικονομικό-κοινωνικές συνθήκες που πρέπει να υπολογίσεις και να σεβαστείς. Το τι σημαίνει να κάνεις μια Μπιενάλε σε καιρούς βίας και γενοκτονίας. Και την ηθική, όταν δουλεύεις με κοινότητες. Τον «προσωρινό ακτιβισμό» μιας Μπιενάλε, όπως πολύ εύστοχα το έθεσαν.

Η “πιο θλιμμένη γάτα της Σάρτζα” μας αποχαιρετά…