«Ανατομία της Αρχιτεκτονικής» στο ΚΠΙΣΝ: Η Simone Leigh διεκδικεί χώρο για κάθε γυναίκα που τον στερήθηκε

Ο χώρος που οι γυναίκες και οι θηλυκότητες κατακτούν παγκοσμίως είναι απίστευτα σημαντικός και πολύτιμος — κάτι που άλλωστε έχουμε ξανασυζητήσει. Τα μέρη, τώρα, που οι γυναίκες και οι θηλυκότητες ανθίζουν και “οικειοποιούνται” στη χώρα μας συγκεκριμένα, εκτός από αναγκαία, είναι και ανησυχητικά λιγότερα. Η κατάκτηση του χώρου – νοητικού ή φυσικού – αποτελεί μία διαδρομή προς την κανονικοποίηση και την εδραίωση του γυναικείου φύλου ως ίσου – και σε μερικές περιπτώσεις ως κυρίαρχου.

Ένας από τους λίγους (ίσως και ελάχιστους) – δυστυχώς – χώρους, που δίνουν στις γυναίκες και στις θηλυκότητες τον χώρο, το βήμα, την προτροπή, τα μέσα και την προτεραιότητα να κατακτήσουν τον χώρο που τους στερήθηκε και τους στερείται, και φυσικά τους ανήκει, είναι το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος.

Με μια ομάδα που αποτελείται κυρίως από θηλυκότητες και γυναίκες, και ένα όραμα που είναι ξεκάθαρο πως στοχεύει στην ανύψωση των φεμινιστικών αξιών (δηλαδή της ισότητας) και στην ενίσχυση της παρουσίας των γυναικών και της τέχνης τους και που θέλει να θέτει τον ρυθμό της εποχής και όχι μόνο να τον ακολουθεί, το ΚΠΙΣΝ είναι ένας υπέροχος χώρος να βρίσκεσαι ως θηλυκότητα — με κάθε έννοια. Με ένα ακόμα WOW Festival στις “πλάτες” του λοιπόν, το ΚΠΙΣΝ “ξαναχτυπά” την γυάλινη οροφή και τα στερεότυπα γύρω από τις γυναίκες με μια έκθεση της εξαιρετικής Αφροαμερικανίδα visual artist Simone Leigh, αυτή τη φορά στην Αγορά – στον δημόσιο χώρο – του Πάρκου του.

Simone Leigh «Ανατομία της Αρχιτεκτονικής» από αριστερά VESSE, BISI, HERM, @Γιάννης Κουσκούτης

Η έκθεση με τίτλο «Anatomy of Architecture | Ανατομία της Αρχιτεκτονικής», που υλοποιείται χάρη στη δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος), φέρνει για πρώτη φορά στην Ελλάδα έργα της καλλιτέχνιδας και αποτελείται από τρία μπρούτζινα γλυπτά γυναικείων μορφών, σχεδόν τριών μέτρων το καθένα, τα οποία στήνονται στο κέντρο της Αγοράς του ΚΠΙΣΝ — στην είσοδό του κατά μία έννοια — και θα βρίσκονται εκεί από τις 28 Απριλίου έως και τις 31 Οκτωβρίου.

Στην παρουσίαση της έκθεσης που έλαβε χώρα στο ΚΠΙΣΝ τη Δευτέρα (28/4), η Έλλη Ανδριοπούλου, Διευθύνουσα Σύμβουλος του ΚΠΙΣΝ, χαρακτήρισε την τέχνη της Simone Leigh πολύ συγκεκριμένα και άκρως στοχευμένα. Είπε χαρακτηριστικά πως η καλλιτέχνιδα «δίνει την απάντηση στο τι και ποιος αξίζει να μνημονεύεται στα βάθρα» του σήμερα.

Simone Leigh @Paul Mpagi Sepuya

Η Simone Leigh είναι μια άκρως επιτυχημένη visual artist, η οποία μάλιστα είχε επιλεγεί το 2022 να εκπροσωπήσει την Αμερική για πρώτη φορά στην Biennale της Βενετίας, κερδίζοντας μάλιστα τον Χρυσό Λέοντα με το “μνημειακό γλυπτό” της «Brick House». Μάλιστα, η έκθεση στο ΚΠΙΣΝ θα είναι η πρώτη της στην Ευρώπη μετά από αυτή τη σημαντική νίκη της.

Η ίδια δουλεύει χρόνια κυρίως με πηλό, οι πρώτες τις δουλειές ήταν εμπνευσμένες από τη νιγηριανή γλυπτική – μάλιστα πολλές φορές αποκαλεί τον εαυτό της ceramist (κεραμίστρια) – ωστόσο, όσο εξελίσσονται οι τεχνικές αλλά και η ίδια, πιάνει τον εαυτό της να καταπιάνεται με διάφορα υλικά και μέσα (βίντεο, εγκαταστάσεις και φυσικά γλυπτική με μπρούτζο, όπως στην προκειμένη περίπτωση). Η δουλειά της πάντα φωτίζει ένα μέρος της ιστορίας της ίδιας –  την άρρηκτα συνδεδεμένη αφροαμερικανική ιστορία, την ιστορία των γυναικών, και συγκεκριμένα την ιστορία, και το παρόν, των μαύρων γυναικών — καθώς και το κίνημα του Black Feminism. Αν η ιστορία – και η πατριαρχία φυσικά – έχει τοποθετήσει τις γυναίκες σαν σύνολο στο χαμηλότερο βάθρο της κοινωνικής πυραμίδας, στις μαύρες γυναίκες και γενικά στις γυναίκες που προέρχονται από αφρικανικές χώρες, η “ιστορία” τους έχει φορτώσει στους ώμους όλο το βάρος του κόσμου — χωρίς φυσικά ποτέ να φαίνονται. Σε απάντηση αυτής της πραγματικότητας, η Leigh μας λέει πως «βασικά θέλω να γεμίσω τον κόσμο με εικόνες μαύρων γυναικών».

Η καλλιτεχνική αλλά και ανθρώπινη ανάγκη της να ανυψώνει όλα εκείνα από τα οποία προήλθε — σκοτεινά ή φωτεινά, όμορφα ή άσχημα — είναι ο βασικός στόχος, και ίσως και χρέος για την ίδια. Ειδικά σε μια «φασιστική περίοδο», όπως χαρακτήρισε την τρέχουσα κατάσταση στις ΗΠΑ, θέλει ακόμα περισσότερο να “δείξει” και να αναδείξει μορφές και σύμβολα που για αιώνες κρύβονταν για να μπορέσουν να υπάρξουν. «Δεν θα ήξερα τι να κάνω με τον εαυτό μου αν δεν έκανα αυτή την δουλειά» λέει με σιγουριά στην κάμερα στο βίντεο με το οποίο ξεκίνησε η παρουσίαση της Δευτέρας.

Simone Leigh «Ανατομία της Αρχιτεκτονικής» από αριστερά HERM, BISI, VESSE @Γιάννης Κουσκούτης

Εστιάζοντας στα τρία γλυπτά που βρίσκονται στο ΚΠΙΣΝ αλλά και στην ευρύτερη δουλειά της Simone, η Γαβριέλα Τριανταφύλλη, Διευθύντρια Προγραμματισμού, χαρακτηρίζει το υλικό και την τεχνοτροπία της καλλιτέχνιδας “σάρκα” — «είναι σαν να αγγίζεις σάρκα, όχι μέταλλο» — και εκμυστηρεύεται πως οι «γυναικείες μορφές της (Simone) — σιωπηλές και καθηλωτικές» υπήρχαν πάντα στο μυαλό της. Κάτι που προσωπικά κατανοώ απόλυτα. Είναι εμβληματικές, στέρεες αλλά και ρευστές την ίδια στιγμή. Μπορεί, κοιτάζοντάς τες, να σου είναι εξαρχής ξεκάθαρο τι βλέπεις, αλλά η απουσία προσώπου και η σύμπραξη αρχιτεκτονικής και ενός είδους χρηστικότητας (ίσως εργαλειοποίησης) σε σταματούν από το να τις κατακτήσεις — και εκεί πάλι σε κερδίζουν.

Φυσικά, παίζει καίρια σημασία το πώς όλα αυτά λαμβάνουν χώρα – και χώρο – στον εξωτερικό χώρο του ΚΠΙΣΝ, στο δημόσιο χώρο. Εκτός από το εντυπωσιακό της τέχνης σε εξωτερικό χώρο, εδώ ανυψώνεται και το ζήτημα της «ανατομίας της συνθήκης του να υπάρχεις και να διεκδικείς χώρο μέσα στον χώρο», όπως είπε χαρακτηριστικά η κυρία Τριανταφύλλη. Ο ανοιχτός χώρος, ο δημόσιος χώρος, πολλαπλασιάζει τις δυνατότητες και την επιρροή της τέχνης που εκτίθεται μέσα του. Και μόνο το γεγονός πως ο οποιοσδήποτε μπορεί να περιηγηθεί τριγύρω από τα γλυπτά, να τα παρατηρήσει λεπτομερώς, να φύγει και να επιστρέψει… Αυτές οι φιγούρες, αυτές οι γυναίκες, γίνονται μέρος του κοινωνικού συνόλου κατά μία έννοια. Αλλά βασικά, αυτές οι τρεις γυναικείες μορφές «συνομιλούν δημόσια σε έναν χώρο που παλαιότερα δεν θα τους επιτρεπόταν να μιλήσουν καν», όπως υπογράμμισε η κυρία Τριανταφύλλη. Και αυτή ίσως να είναι η μεγαλύτερη επιτυχία και ο πιο πετυχημένος συμβολισμός.

Τα τρία εμβληματικά γλυπτά της Leigh, ύψους σχεδόν 3 μέτρων το κάθε ένα, έχουν τοποθετηθεί αντικριστά το ένα από το άλλο, έτσι ώστε να κοιτούν η μία την άλλη. Η Vessel, η Bisi και η Herm, όπως είναι τα ονόματά τους, αν και φαίνεται να μοιάζουν — και είναι και τα τρία από το ίδιο υλικό, μπρούτζο — η καθεμία “κουβαλάει” κάτι ξεχωριστό και, κατά κάποιον τρόπο, είναι και φτιαγμένη διαφορετικά. Με τη χαρακτηριστική “απαλότητά” της, η Simone έχει καταφέρει να συμπτύξει απολύτως αρμονικά την αρχιτεκτονική μέσα στην τέχνη της.

Simone Leigh «Ανατομία της Αρχιτεκτονικής», BISΙ, @Γιάννης Κουσκούτης

Η Vessel, για παράδειγμα, είναι μια εμβληματική θηλυκή φιγούρα που αντί για σώμα έχει μια οβάλ φόρμα, κενή στο εσωτερικό της. Από τον τίτλο μέχρι το σχήμα του έργου, είναι ξεκάθαρο πως το συγκεκριμένο γλυπτό έχει σκοπό να αναδείξει τη φροντιστική πλευρά της θηλυκής φύσης — ίσως παρατηρήσετε ότι παραπέμπει σε δοχείο οικιακής χρήσης, κάτι που ήταν στο μυαλό της καλλιτέχνιδας, γιατί θέλει, εκτός των άλλων, να τονίσει και τον μόχθο που κρύβεται πίσω από τη φροντίδα. «Το στρογγυλό και τέλειο σχήμα της αποτυπώνει απόλυτα την στερεοτυπική γυναίκα», λέει η κυρία Τριανταφύλλη. Επίσης, μία από τις σκέψεις της Simone κατά τη διάρκεια της έμπνευσης ήταν η ταύτιση που υπάρχει σε διάφορες αφρικανικές κουλτούρες ανάμεσα στο σώμα και τα εργαλεία. Σε συνδυασμό με όλα αυτά, το “χτένισμα” του γλυπτού έρχεται να ολοκληρώσει το όραμα της — με ένα φορμαρισμένο κοντό καρέ με αφέλειες και καμπυλωτές άκρες, που παραπέμπει στις νοικοκυρές της δεκαετίας του ’60 και του ’70. Όπως είπε χαρακτηριστικά και η ίδια: «Αυτή είναι μια οντότητα που αντιπροσωπεύει το νοιάξιμο».

Simone Leigh «Ανατομία της Αρχιτεκτονικής», BISI,@ Γιάννης Κουσκούτης

Στη συνέχεια, η Bisi, η οποία πήρε το όνομά της από την εκλιπούσα Νιγηριανή επιμελήτρια και μέντορα της Leigh, Bisi Silva, συνδυάζει εξαιρετικά την αρχιτεκτονική και τις δυνατότητες ενός γυναικείου σώματος. Μια απεικόνιση ενός γυναικείου κορμού, ο οποίος αναδύεται από μια βάση που μοιάζει με φούστα. Αυτή η λεπτομέρεια παραπέμπει στην πολύ συχνή επιλογή της να αντλεί έμπνευση από ιστορικά και πολιτιστικά σύμβολα. Όπως και στη Vessel, και εδώ υπάρχει το κενό: συγκεκριμένα, η φούστα της είναι μια σχεδιασμένη εσοχή για να χωράει μέσα κάθε επισκέπτης που θα θελήσει να μπει και, κατά κάποιον τρόπο, να βιώσει την αίσθηση της προστασίας — η Leigh μάς είπε γελώντας πως σε αυτήν την οβάλ “αγκαλιά” χωράει ακριβώς (την δημιούργησε στις διαστάσεις του σώματός της). Κάτι πολύ ενδιαφέρον είναι πως η Leigh φιλοτέχνησε το γλυπτό πρώτα με πηλό, στις ίδιες διαστάσεις, και το σμίλεψε με τα χέρια της.

Τέλος, η Herm, εμπνευσμένη από τα αρχαία ελληνικά αγάλματα, τις Ερμές, που τοποθετούνταν ως προστατευτικά γλυπτά σε διάφορους δημόσιους χώρους, είναι διαφορετική. Ένα εμβληματικό θηλυκό μπούστο, το οποίο σε έναν βαθμό θυμίζει κυκλαδίτικο ειδώλιο, όπως υπογράμμισε και η καλλιτέχνιδα, με ένα σώμα όμως που είναι μια ορθογώνια βάση, από την πίσω πλευρά της οποίας “ξεπροβάλλει” ένα γυναικείο πόδι (από τη γάμπα και κάτω). Ο κορμός της Herm — κορμός μιας μαύρης γυναίκας — υποκαθιστά εδώ την ανδρική μορφή που συνήθως είχε αυτό το είδος των γλυπτών (οι Ερμές). Ενώ το πόδι που ξεπροβάλλει κατά κάποιον τρόπο παραπέμπει στον θεό Ερμή, ακόμη και χωρίς φτερά — τα οποία επίτηδες λείπουν για να υποδείξει τη γείωση και το αφοπλιστική δύναμη  της πραγματικότητας, σε αντίθεση με τη μυθολογία. Η μορφή αυτή θυμίζει ένα σώμα προστατευτικό αλλά ταυτόχρονα θηλυκό και γυναικείο. Για τη Leigh, η δημιουργία αυτού του μπούστου είναι κάτι σαν επίτευγμα, μια κατάκτηση που έφερε εις πέρας και αξίζει να γιορτάσει.

Γενικά όλη αυτή η συνθήκη, την έκθεση της Simone Leigh, έχει μια αίσθηση γιορτής – όχι απαραίτητα χαράς, αλλά σίγουρα δικαίωσης. Μια υπενθύμιση του πού βρίσκονταν οι γυναίκες και σίγουρα οι μαύρες γυναίκες, τι πέρασαν, τι υπέμειναν και πού έχουν κατορθώσει να φτάσουν με ελάχιστα εφόδια. Η υπενθύμιση, σε μια εποχή όπως αυτή που ζούμε, όλων εκείνων που έχουν κατακτηθεί και ίσως ξανά διακυβεύονται.

Τα γλυπτά της Simone δεν έχουν πρόσωπο. Έχουν γυναικεία χαρακτηριστικά — μύτη, χείλη, δομή — αλλά είναι κάπως άμορφα, γιατί όπως δηλώνει η ίδια «δεν θέλει να τις περιορίσει». Δεν δημιουργεί πορτρέτα κάποιου συγκεκριμένου ανθρώπου. Θέλει, κοιτάζοντας ο καθένας τα έργα, να μπορεί να δει να περνούν από μπροστά του πολλά πρόσωπα. Η καταγωγή της και η ιστορία παίζουν σημαντικό ρόλο σε κάθε πτυχή της τέχνης της. Άλλωστε, όπως λέει και η ίδια, η δουλειά της είναι «αυτο-εθνογραφική» και βασικός της στόχος είναι «η ορατότητα των μαύρων γυναικών».Τώρα, η συνθήκη πως τα γλυπτά της εκτίθενται στην Αθήνα κάνει τα πράγματα ακόμα καλύτερα — η ίδια το θεωρεί τρομερά τιμητικό.

Εγώ απλά θα σας πρότεινα να κάνετε μια βόλτα στο ΚΠΙΣΝ— κάτι δηλαδή που ούτως ή άλλως θα κάνατε — απλά σταθείτε λίγο παραπάνω μπροστά από αυτές τις φιγούρες στο κέντρο της Αγοράς. Κοιτάξτε τες και να είστε σίγουροι πως θα σας κοιτάξουν πίσω, ακόμα και αν δεν έχουν μάτια — δεν τα χρειάζονται για να σας δουν άλλωστε.

[relart 2]